Online tools en applicaties

Een webbrowser kan momenteel verrassend veel, inclusief het uitvoeren van programma’s. Voor veel zaken is het meer nodig om op elke computer een afzonderlijk programma te installeren om te tekstverwerken, om beeld te bewerken of om een bibliografische database bij te houden. Zogenaamde ‘thin clients’ of webapplicaties kunnen die taken verrichten vanuit Internet Explorer, Firefox of een andere browser.

Stelt u zich voor: u bent voor een congres in het buitenland en wilt nog snel een aantal documenten doorkijken. In dat geval opent u vanuit een willekeurige plaats uw online tekstverwerker in een browser met het gewenste document. Overal ter wereld heeft u uw documenten, illustraties en bibliografie bij zich. Daarnaast bent u niet meer zelf verantwoordelijk voor het maken van veiligheidskopieën (hoewel dat wel mogelijk blijft, natuurlijk). De meeste online kantooromgevingen staan bovendien toe, dat u anderen uitnodigd om mee te werken aan uw document en daar (door u traceerbare en goed/afkeurbare) wijzigingen in aan te brengen (zogenaamde groupware). Dat scheelt in het rondsturen van documenten en de verwarring die daarbij kan ontstaan. Een laatste voordeel is dat de meeste webapplicaties voor niet-commercieel gebruik gratis zijn.

Helaas, ja – maar of de slang ook bijt hangt van uzelf af. Het configureren van zulke diensten vraagt een zekere hoeveelheid tijd. Vaak moet u voor het gebruik een gebruikersaccount aanmaken (bijvoorbeeld een Google- of Adobe-account) om documenten te kunnen opslaan. En heel soms zit er een rotte appel tussen: een site die veel belooft en weinig waarmaakt maar daarvoor wel om uw e-mailadres of andere privégegevens vraagt. Grote aanbieders als Google en Adobe hebben na veel kritiek hun gebruiksvoorwaarden zodanig aangepast dat ze de vertrouwelijkheid van gebruikersgegevens waarborgen. Maar zoals overal op het internet geldt ook hier: gebruik uw verstand; als iets u verdacht voorkomt, begin er niet aan of vraag een expert. We hebben hier een aantal toepassingen beschreven waarbij we ons hebben gericht op het nut voor (wetenschaps-)historici. De meeste van deze toepassingen zijn relatief nieuw; dat betekent dat er nog veel zal veranderren in de komende jaren. Mocht deze lijst inaccuraat of onvolledig zijn, dan horen we dat graag van u.

• Mendeley is een omgeving, ontwikkeld door een aantal Duitse onderzoekers, voor het samenbrengen van wetenschappelijke onderzoekers en het samenwerken aan wetenschappelijke publicaties. Het combineert een website (een soort ‘wetenschappelijk Facebook‘) met een programma (geschikt voor Windows, Macintosh en Linux) waarmee onderzoekers hun bibliografieëen, projecten en artikelen kunnen delen met collega’s via het internet. Het is een project dat zich nog in de ontwikkelingsfase bevindt maar dat, mede door zijn ‘open’ structuur, veel belooft.

• Google Documenten is inmiddels de meest gebruikte online kantooromgeving. U kunt Word- en Exceldocumenten invoeren en uitvoeren, ze bewerken en op een server van Google opslaan. Sterke punten: grote, stabiele producent; groupware-mogelijkheden; integratie met andere Google-diensten (Google Mail, Google Calendar, Picasa); htm-uitvoer; ook goed te gebruiken op oudere, langzamere computers • Zwakke punten: niet de meest fraaie en intuïtieve interface; niet geschikt voor het bewerken van complexere spreadsheets; beperkte vormgevingsmogelijkheden; ondersteuning niet echt alert en niet in het Nederlands.
• iCloud is een applicatiesuite van Apple, die al verrassend veel functionaliteit biedt ondanks het feit dat hij nog volop in ontwikkeling is. Het iCloud-systeem is bedacht als een manier om informatie op diverse (Apple-)apparaten te synchroniseren, maar de kantoorapplicaties (de tekstverwerker Pages, het spreadsheetprogramma Numbers en de presentatiesoftware Keynote) werken ook als webapplicaties die bijna alle functionaliteit delen met de Mac- en iPad/iPod-versies. Je hebt echter wel een Apple-apparaat nodig om je iCloud-account te activeren, en dat is meteen het grootste nadeel van het systeem. Wel is het mogelijk om documenten te delen en gezamenlijk te bewerken, ook met Windows-gebruikers. Sterke punten: gebruiksvriendelijk; veel functionaliteiten; nagenoeg identiek aan versies voor de Mac en iPad/iPhone, vormgeving. Zwakke punten: Apple-apparaat nodig om account aan te maken; niet op alle browsers (Firefox wordt niet ondersteund) of systemen (sorry, Linux).
• Buzzword, tegenwoordig deel van Adobes Acrobat.com webdiensten, kan eveneens goed overweg met Word-documenten, maar leent zich veel beter voor vormgeving van documenten dan Google Documenten. Een sterk punt van Buzzword is eveneens de erg vriendelijke gebruikersinterface. De groupware-mogelijkheden zijn ook uitgebreider en het betere gebruik van voetnoten maakt deze tekstverwerker geschikter voor academisch schrijfwerk dan de concurrent. Voor het gebruik is een Adobe-account noodzakelijk, maar dat heeft u later voor Photoshop Express toch wel nodig. Sterke punten: Vormgeving; afhandeling van illustraties in documenten; groupware-mogelijkheden; annotatie; gebruikservaring • Zwakke punten: Gecompliceerde aanmeldingsprocedure, Flash-applicatie, dus plugin nodig en niet bruikbaar op bijv. een iPad; niet geschikt voor oudere, tragere computers; niet in het Nederlands (wél Nederlandse spellingscontrole).

• De mogelijkheden van Sliderocket zijn zeer uitgebreid en de resulterende presentaties benaderen of overtreffen zelfs het niveau van Powerpoint. Het maken en bewerken van presentaties kan, geheel gratis, online worden gedaan; presentaties kunnen vervolgens worden gedeeld. Het nadeel is wel dat u online zult moeten zijn om ze te laten zien, tenzij u een betaald abonnement neemt waar een offline speler bij zit (alleen Windows). Echter: u kunt een gratis tijdelijk abonnement nemen, de speler downloaden en vanaf dat moment uw presentaties afspelen. Een groot voordeel is dat de bestanden die Sliderocket aanmaakt altijd relatief klein blijven – in tegenstelling tot de enorme bestanden die Powerpoint soms kan aanmaken. Sterke punten: grafisch aantrekkelijke presentaties; veel voorbeelden en sjablonen; bestanden blijven klein; goede visualisering van tabellen en grafieken • Zwakke punten: abonnement nodig om offline-speler te gebruiken; account nodig; Flash-applicatie (dus plugin nodig).
• Prezi is een relatief nieuw presentatiegereedschap. Waar Sliderocket de dia-metafoor van Powerpoint en Keynote voortzet schopt Prezi daar nadrukkelijk tegen en presenteert het een mindmap-achtige, associatieve structuur. Die onorthodoxe benadering heeft echter snel aanhangers gevonden en voor bepaalde typen presentaties kan het een uitkomst zijn. Sterke punten: (vooralsnog) gratis; innovatieve, nieuwe benadering; intuïtieve en aantrekkelijke interface • Ipad-applicatie om offline af te spelen • Zwakke punten: alleen online te gebruiken als je geen iPad hebt; Flash-gebaseerd; stevige leercurve; onorthodoxe presentatiemethode vereist uitleg.

• Voor eenvoudige beeldbewerking (het schalen, vergroten, verkleinen en uitsnijden van plaatjes) is ScaleYourImage.com zeer geschikt. De site werkt bovendien behoorlijk snel, en u kunt bestanden over en weer vertalen van .jpg naar .png, .bmp (!) en .gif. Uw bestand blijft een uur gratis op de server van ScaleYourImage.com staan. Een login is niet nodig en het gebruik van de site is geheel gratis.
• Photoshop Express biedt momenteel waarschijnlijk de meest uitgebreide mogelijkheden voor het online bewerken van beeldmateriaal. Voor het gebruik heeft u een Adobe-abonnement nodig, dat u ook bij Buzzword (zie hierboven) kunt gebruiken. Ten opzichte van de ‘gewone’ Photoshop zijn de mogelijkheden nogal beperkt, maar het volstaat zonder meer voor eenvoudige beeldbewerking. Sterke punten: veel bestandsformaten ondersteund; ook grote afbeeldingen kunnen worden bewerkt (tot 3000 pixels breed); uitwisseling met Picasa en Flickr • Zwakke punten: behoorlijk snelle computer nodig; erg beperkt ten opzichte van ‘echte’ Photoshop.
• Bijna even krachtig als Photoshop is Picnik. Het werkt goed samen met fotodiensten als Picasa en Flickr; bovendien hoeft u zich niet te registreren als gebruiker. Dat kan echter wel en biedt extra mogelijkheden zoals het onderbrengen van een fotobibliotheek op de Picnik-website. Sterke punten: veel bestandsformaten, krachtige mogelijkheden; geen registratie nodig • Zwakke punten: niet voor langzame computers; veel gezeur over aanmaken gebruikersaccount; niet de meest elegante interface.
• Veelbelovend is het Finse Sumopaint. Eveneens gebaseerd op de gebruiksomgeving van Photoshop, maar een stuk sneller dan Photoshop Express. Een abonnement waarbij illustraties kunnen worden opgeslagen is mogelijk, maar niet noodzakelijk voor het gebruik van Sumopaint. Sterke punten: snel; geen abonnement nodig • Zwakke punten: beperkte uitvoermogelijkheden (.jpg en .png), geen laagbestanden.
• Aviary begon ooit erg ambitieus en wilde naast mogelijkheden voor beeldbewerking ook gereedschappen aan vormgevers bieden, zoals een pagina-opmaakapplicatie. Dat kan nog komen, maar vooralsnog richt men zich primair op beeldbewerking, met vier ‘modules’: Phoenix (fotobewerking), Peacock (een ‘visueel laboratorium’), Toucan (voor het maken van kleurpaletten) en Raven (voor het maken van lijntekeningen). Voor die laatste module heeft u een betaald abonnement nodig. Aviary is nog duidelijk in ontwikkeling, maar de Phoenix-module is de beste online benadering van de mogelijkheden van Photoshop die we tot dusverre hebben gezien. Sterke punten: veel mogelijkheden; aantrekkelijke en goed functionerende gebruiksomgeving • Zwakke punten: onwerkbaar op een oudere computer; kwaliteit van modules variabel.

• Zotero is een bibliografisch systeem dat op de wetenschappelijke markt is toegesneden, geheel gratis is en de laatste jaren een stormachtige ontwikkeling heeft doorgemaakt. Het past niet helemaal in deze lijst omdat het eigenlijk geen webapplicatie is, maar een plugin (hulpprogramma) van de webbrowser Firefox – het is dan ook niet binnen een andere browser te gebruiken. Momenteel wordt wel aan ‘standalone’, browser-onafhankelijke versies gewerkt. Sterke punten: zeer uitgebreid; voorbeeldige integratie met veel bibliografische standaarden; zeer goede import en export; breed ondersteund. Zwakke punten: niet honderd procent webgebaseerd; afhankelijk van Firefox; steile leercurve.
• Bibme is geheel gratis (hoewel het mogelijk is te doneren om de site in de lucht te houden) en richt zich zowel op academici als scholieren. Het invoeren van bibliografische gegevens is eenvoudig en kan zowel handmatig als door middel van een ‘scan’ gebeuren. Voor het uitvoeren van gegevens staat u een aantal standaarden ter beschikking (o.a. APA en Chicago MoS) die desnoods weer in andere programma’s (zoals Endnote) unnen worden ingevoerd. Omdat de organisatie achter de website geen commerciële doelen nastreeft, blijft de Bibme-omgeving vrijwel gevrijwaard van reclame en andere visuele afleiding. Sterke punten: goede invoer- en zoekopties; weinig visuele afleiding; gebruik van standaardformaten; goede handleiding • Zwakke punten: vereist enige gewenning; veel interactie met behulp van de muis.
• De hoeveelheid visuele afleiding is meteen het grootste nadeel van EasyBib. Deze website is minder op academici gericht, maar biedt wel goede zoekmogelijkheden op bijv. ISBN- en ISSN-codes. Sterke punten: snel; standaard invoer- en uitvoerformaten; goede zoekmogelijkheden • Zwakke punten: veel afleiding; complexe gebruiksomgeving; niet primair gericht op academisch gebruik.

• Agenda’s. Google Calendar vereist, evenals Google documenten, een (gratis) Google-abonnement, maar biedt zeer veel mogelijkheden. We maken er ook gebruik van in de agenda van het DWC. U kunt uw agenda bijhouden en synchroniseren met bijvoorbeeld Outlook of iCal (Mac), agenda’s delen om groepsafspraken te maken en terugkerende afspraken inplannen. Een alternatief is Airset, dat ambieert om een complete kantooromgeving te bieden, waarin projecten kunnen worden gecoördineerd, agenda’s bijgehouden, bestanden opgeslagen, etcetera.
• Tijdbalken. Met Timetoast kunt u tijdbalken maken en delen met anderen. Het is mogelijk om tekst en afbeeldingen in te voegen, maar de vormgevingsmogelijkheden zijn beperkt. Een inschrijving is nodig maar kost niets.
• Whiteboards, diagrammen en ‘Mindmaps’. Skrbl bestaat uit niet veel meer dan een vlak waarop u kunt tekenen – maar iedereen kan wel meetekenen. Tekeningen kunnen tegen een meerprijs voor nieuwsgierige blikken worden afgeschermd. Met Project Draw kunt u (gratis) online diagrammen construeren, geheel autonoom of met gebruikmaking van voorbeeldbibliotheken. Een diagram kan vervolgens op uw eigen harde schijf of op een server worden opgeslagen. Voor het maken van mindmaps (associatieve diagrammen) is Mindomo een goede – en uitgebreide – oplossing, die bovendien veel voorbeelden geeft. Voor eenvoudige (maar deelbare) mindmaps kunt u ook bij Mind42 terecht.
• Enquêtes. Surveymonkey biedt mogelijkheden om, online, enquêtes af te nemen, de resultaten te analyseren en ze naar bijvoorbeeld SPSS uit te voeren. Het opstellen van zelfs een complexe enquête is een peuleschil. Er kunnen verschillende soorten vragen en vragenlijsten worden beantwoordt en er zijn weinig beperkingen in de gratis versie. Uitnodigingen voor enquêtes kunnen via e-mail worden verzonden of in een website geïntegreerd (’embedded’). Een betaalde versie bevrijdt u van de reclame.
• Printhulpjes. Met Printwhatyoulike kunt u pagina’s van een website afdrukken. Da’s niets revolutionairs, maar bijzonder is wel dat u die delen van de website die u niet wilt printen, kunt verwijderen. Vectormagic verandert bitmap-afbeeldingen zoals foto’s in lijntekeningen (handig als u een diagram wilt aanpassen die u alleen als jpg-afbeelding heeft, bijvoorbeeld).
• Woordwolken. Wordle is een gereedschap om ‘word clouds’ te maken: een afbeelding waarin de meest voorkomende woorden in een tekst worden aangegeven naar grootte. Erg nuttig om in een oogopslag te zien waar de semantische nadruk binnen een tekst ligt.

Een groot deel van de oorspronkelijke versie van deze lijst is samengesteld op basis van Kramer, König en Van Kruysbergen, ‘Nooit meer installeren. Webtoepassingen, concurreren met lokale programma’s’, C’t Magazine voor computertechniek, januari-februari 2009. Een andere goede vindplaats van applicaties die voor historici nuttig kunnen zijn is het Center for History and New Media van George Mason University in Fairfax, Virginia, USA. We zijn continu bezig met het updaten en verbeteren van de lijst, en uw bijdrage is zeer welkom.