Lengtematen
1 februari 2010De lengtematen die in de zeventiende eeuw in West-Europa gebruikt werden waren alle afgeleid van het oud-romeinse maatstelsel, waarvan men wel beweerde dat het gebaseerd was op de afmetingen en proporties van de ideale mens. Het oud-romeinse matenstelsel was als volgt onderverdeeld:
- Digitus (1/16 pes) 1.85 cm
- Uncia (1/12 pes) 2.46 cm
- Palmus (1/4 pes) 7.39 cm
- Palmus maior (3/4 pes) 22.18 cm
- Pes 29.57 cm
- Palmipes (1¼ pedes) 36.97 cm
- Cubitus (1½ pedes) 44.36 cm
- Gradus/pes sestertius (2½ pedes) 73.94 cm
- Passus (5 pedes) 147.87 cm
- Actus (120 pedes) 35.49 m
- Mille passum (5000 pedes) 1478.70 m
Met de ondergang van het Romeinse Rijk werd dit stelsel in wezen gehandhaafd, al werden de Latijnse benamingen veelal vervangen door namen uit de volkstaal. Aangezien er echter geen middelen waren om in een groot gebied identieke maten op te leggen of constant te houden, werden de verschillende lengtematen in de Middeleeuwen (en nog lang daarna) lokaal gedefinieerd. Het was bijvoorbeeld een stadsbestuur dat vastlegde hoe groot binnen haar rechtsgebied een voet of el zou zijn. Binnen andere steden golden andere definities. Als men een lengte opgaf in zoveel voeten, moest men dus tevens opgeven welke voet eigenlijk bedoeld werd.
Toen echter met de toename van handel en contacten over grote afstand weer behoefte ontstond aan een eenheidsstelsel, kregen sommige lokale maten ook buiten hun directe gebied gezag. In de Hollandse gewesten werden voor landmeetkundige en wetenschappelijke doeleinden met name de Rijnlandse maten gebruikt. De Leidse wiskundige Willebrord Snel van Rooyen (Snellius) gebruikte deze in 1615 en 1621 voor zijn aardomtrekmetingen.
De basiseenheid van het Rijnlandse matenstelsel was de Rijnlandse roede waarvan de lengte door twee inkepingen bij de ingang van het stadhuis van Leiden was aangegeven. Deze gingen in 1929 verloren toen het stadhuis door brand werd verwoest en zijn bij de herbouw vervangen door twee ijzeren knoppen. Een kopie van de oorspronkelijke Rijnlandse roede in de vorm van een lange ijzeren staaf werd vroeger in de Leidse Sterrewacht bewaard en bevindt zich nu in Museum Boerhaave (Leiden).
- lijn (1/12 duim) 0.21802 cm
- duim (1/12 voet) 2.61622 cm
- voet 31.39465 cm
- roede (12 voeten) 376.73580 cm
De algemeen gebruikte Franse maten waren toen als volgt:
- ligne (1/12 pouce) 0.22558 cm
- pouce (1/12 pied) 2.70700 cm
- pied 32.48394 cm
- toise (6 pieds) 194.90366 cm
De algemeen gebruikte Engelse maten waren toen als volgt:
- line (1/12 inch) 0.21166 cm
- inch (1/12 foot) 2.53995 cm
- foot 30.47945 cm
- yard (3 feet) 91.43835 cm