Apherdianus, Petrus (1520c-1580)

30 maart 2010

I. Biografie

Petrus Apherdianus (Pieter van Wageningen;Afferden c.1520-Amsterdam c.1580) werd geboren in Afferden bij Wageningen (Gelderland) als zoon van Willem van Afferden. 1539 werd hij als student ingeschreven aan de universiteit Leuven, in de faculteit der artes liberales. Na het behalen van de magistertitel keerde hij terug naar het noorden, eerst naar Amersfoort, dan naar Harderwijk. Apherdianus’ betekenis voor het Nederlandse Humanisme ligt in zijn activiteit als leraar, opvoeder en auteur van grammaticale en opvoedkundige geschriften. In 1543/44 werd hij leraar aan de Latijnse school in Harderwijk, een ambt dat hij tot 1552 bekleedde. Hij werkte onder de rectoren Jan Vos, Derk Tummerman en Hendrik Dillenburg.Hij leefde in het fraterhuis S.Gregorius en behoorde tot de Broeders van het Gemeene Leven. In 1552 werd hijzelf rector van de Latijnse school van Harderwijk. Door zijn succes kreeg hij in 1556 een uitnodiging om naar Amsterdam te komen. In 1556-1561 bekleedde hij aldaar het ambt van vice-rector, in 1562-1567 van rector aan de Latijnse school “Oude Zijde”, 1567 werd hij tot rector van de Latijnse school “Nieuwe Zijde” in dezelfde stad benoemd. In Amsterdam werd hij de opvoeder van een hele generatie staatslieden en humanisten. Tot zijn leerlingen behoorden ondermeer Petrus Bicker Willemz en Cornelis Pieterz Hooft. Omdat Petrus Apherdianus trouw bleef aan het katholicisme, werd hij 1578 ontslagen. Aangezien hij van 1565-1580 jaarlijks de schoolliederen schreef, na 1580 echter nooit meer, zou men kunnen vermoeden dat hij niet lang na 1580 is overleden.

II. Geschriften

Het oeuvre van Petrus Apherdianus staat geheel in het teken van zijn bezigheid als leraar Latijn en pedagoog. Het omvat leergangen Latijn (Tyrocinium linguae Latinae, Methodus), pedagogische geschriften (Institutio puerorum), een retorisch handboek (Loci communes), epigrammen en schoolliederen. Zijn handboeken werden wijd verspreid (ook in het duitse taalgebied), bezaten veel invloed en kenden een rijke drukgeschiedenis. Apherdianus richtte zich in zijn werken vooral tot schoolmeesters en leerlingen van Latijnse scholen, nauwelijks tot de geleerde lezer van de internationale respublica litterarum.

Gedurende zijn periode in Harderwijk schreef Apherdianus zijn Tyrocinium linguae Latinae (1545 voltooid), een schoolboek, gewijd aan de Latijnse nomina. Het Tyrocinium is in de eerste plaats een thematisch opgebouwd Verbarium,waarin de Latijnse nomina lexikaal en fraseologisch worden ontsloten, door middel van Nederlandse vertalingen en equivalenten. Het Tyrocinium werd in het basisonderwijs in de Latijnse grammatica gebruikt.Het bevat geen zo volledig mogelijke woordenlijst,maar een uitgekiende selectie van woorden en begrippen die passen bij de belevingswereld van de leerling. Het Tyrocinium is het meest succesvolle werk van Apherdianus (14 uitgaven van de Nederlandse, 12 van de Duitse versie). Een methodisch verwant, aan het Latijnse verbum gewijd werk vormt de in 1548 voltooide Methodus discendi formulas Latinae linguae, een werk dat eveneens succesvol bleek (4 uitgaven van de Nederlandse, 10 van de Duitse versie).

Zijn pedagogische opvattingen doet Apherdianus uit de doeken in zijn Institutio puerorum (ed. pr. 1556). De praktijk van het onderwijs, morele en religieuze vorming, sport en spel, de verzorging van het lichaam enz. komen aan de orde.Voor onderwijsdoeleinden stelde Apherdianus het retorische handboek Loci communes samen. In dit werk putte hij uit de Apophtegmata van Erasmus.

Apherdianus’poëzie richt zich eveneens tot de leerling.De Epigrammata moralia zijn gewijd aan de zijn morele opvoeding.In elk epigram wordt een ethische stelling uitgewerkt (ed.pr.van de verzameling 1560). Verwant aan deze gedichten,wat doelstelling en inhoud betreft,zijn de Disticha moralia. De schoolliederen (1565-1580) completeren het oeuvre van Apherdianus.

III.Werken

Schoolboeken:

» Tyrocinium linguae Latinae… in gratiam studiosae iuventutis.Authore M. Petro Apherdiano,Antwerpen 1552, 1554,1556, 1560,1564,1568,1569,1576,1581;Amsterdam 1593;Antwerpen 1604,1612,1617,1635, 1648; Den Haag 1976 » Methodus discendi formulas Latinae Linguae ex optimis quibusque probatissimisque autoribus collecta, in primis rudiori aetati utilis.Autore Petro Apherdiano, Deventer 1549,Antwerpen 1558, 1565, 1574 » Loci communes,ex similibus et Apophtegmatibus D.Erasmi Rote<rodami>,in usum rudioris aetatis concinnati… Per Petrum Apherdianum, Deventer 1557 » opvoedkundig tractaat: » Institutio puerorum, varia pietatis, studii literarii, ac morum honestatis, praecepta complectens. per Petrum Apherdianum,Antwerpen 1556, 1560, 1568, 1576; Keulen 1583, 1589)

Poëzie:

» Epigrammatum moralium libri duo,in usum Iuventutis conscripti.Autore Petro Apherdiano,Antwerpen 1560, 1568; Keulen 1577 » Disticha Moralia.Quorum Argumenta Iambicis dimetris comprehensa sunt.Petro Apherdiano Auctore,Antwerpen 1579 » Carmina scholastica 1565-1580 (Leiden 1565, 1567, 1568, 1569, Antwerpen 1570, 1571, Amsterdam 1572-1577, 1580; Colloquium Davidis ed. Heesakkers-Kamerbeek 1984).

IV. Literatuur

» BHAPB 1972, 1988. » B. de Graaf en M.E. de Graaf, Petrus Apherdianus ludimagister, ca. 1510-1580. Nieuwkoop 1968. » Nederlandse Liederenbank (www.liederenbank.nl)

[K.A.E.Enenkel]

Citeerinstructie:

K.A.E.Enenkel,‘Petrus Apherdiamus’in:Jan Bloemendal en Chris Heesakkers,eds., Bio-bibliografie van Nederlandse Humanisten. Digitale uitgave DWC/Huygens Instituut KNAW (Den Haag 2009). www. dwc.huygensinstituut.nl