Malapertius, Carolus (1581-1630)

I. Biografie

Carolus Malapertius (Charles of Karel Malapert, 12.07.1581-05.11.1630) werd geboren in Mons ofwel Bergen, Henegouwen, als lid van een lokale adellijke familie. In 1600 werd hij opgenomen in de Orde der Jezuïeten. Voor de orde werd hij docent wiskunde in zijn geboorteplaats. Vandaar werd hij naar Lotharingen gestuurd om daar filosofie te doceren. Na enkele jaren wiskunde te hebben onderwezen in Polen, riep de orde hem terug naar Vlaanderen om het vak aan de internationaal bekende universiteit van Douai te geven. Hij gaf daar waarschijnlijk ook leiding aan het Séminaire des Écossais’. Hij bleef er niet, maar werd rector in Arras of Atrecht. In 1629 verheft de Spaanse koning Filips IV het Jezuïetencollege in Madrid tot universiteit, en Malapertius krijgt de opdracht er wiskunde en filosofie te gaan doceren. Als hij nog maar net in Spanje is, sterft hij in Vittoria, Catalonië.

II. Werk

Malapertius schreef enkele werken op het gebied van de wiskunde. In zijn inaugurele rede van 1620 prijst hij het onderwijs in de wiskunde, maar legt de nadruk op de vernieuwing van de astronomische wetenschap door de uitvinding van de telescoop. In Austriaca sidera heliocycla probeert hij een verklaring te vinden voor de zonnevlekken door aan te nemen dat er in de buitenste kring van de zon ondoorschijnende lichamen bewegen. Zijn astronomische werken kon hij mede schrijven doordat hij een uitgebreid netwerk van geleerden had. Naast zijn natuurkundige en wiskundige werken schreef hij gedichten, waarvan het leerdicht De Ventis eveneens een natuurkundig verschijnsel beschrijft. Ten slotte schreef hij een tragedie, Sedecias, gebaseerd op 2 Koningen 24 e.v. en Flavius Josephus, Antiquitates Iudaicae 10.10 over de opstand van de joodse koning Zedekia tegen Nebukadnezar, koning van Babylonië. Er is wel een typologische duiding van het stuk voorgesteld, waarbij de rebel Zedekia voorafschaduwing van Willem van Oranje zou zijn, en Nebukadnezar de Spaanse koning Filips II.

III. Werk

  • Caroli Malapertii Montensis e Societate Jesu Poemata […] Calissii [= Kalsz in Polen], Albertus Cedelius, 1615.
  • Caroli Malapertii […] Poemata. Antwerpiae, ex officina Plantiniana, apud viduam et filos Io. Moreti, 1616 [12o, 135 pp.]
  • Caroli Malapertii […] Poemata. Coloniae Agrippinae, Bernardus Gualtherus, 1620.
  • Caroli Malapertii […] Poemata. Dilingae, Udalricus Rom., 1622 [12o, 138 pp.; ibid. 12o, 140 pp.]
  • Sedecias Tragoedia aliaque Poemata Caroli Malapertii e societate Jesu ad Ser. Mum Vladislaum Poloniae principem, duaci, typis viduae Petri Tela, 1624 [12o 144 pp.]
  • Austriaca sidera heliocyclia, astronomicis hypothesibus illigata. Duaci 1633.
  • Oratio habita dum lectionem Mathematicam auspicaretur. In qua de novis Belgice Telescopii phaenomnis in-iucunda quasdam Academiae disputantum […] Duaci, Typis Balthasaris Belleri, 1620. [12o]
  • Arithemeticae praticae brevis institutio, in qua nova ratio dividendi per Tabulam Pythagoricam et alia non passim obvia explicantur. Ducai, Balth. Bellerius, 1620 [12o, 129 pp]; idem, Antverpiae 1520 [8o]; ibidem, 1626 [8o].
  • Euclidis elementorum lbiri sex priores quorum demonstrationes tum alibi sparsim tum medias, libro quinto ad faciliorem captum accomodavit Carolus Malapertius. Ducai, Balth. Bellerius, 1620 [12o, 142 pp.] Herdrukken in 1625, 1633.
  • Oratio de Cometis. 1620
  • Faciliorum geometriae elementorum libri duo. Duaci, Typis viduae Petri Telu, 1624 [12o, 36 pp.]
  • Paraphrasis in omnes Aristoteles libros didacticos

Sedecias is opgenomen in:

Bernardus Bauhusius en Balduinus Cabillavii, S.J., Epigrammata en Carolus Malapertius, S.J., Poemata in quibus Sedecias. Antverpiae, ex officina Plantiniana et Balth. Moreti, 1634;

Tragoediae selectae Latinorum recentiorum. Monachii, typis J.G. Weiss, 1845 (Petavius, Sisaras; Malapertius, Sedecias; Grotius, Christus patiens en Sophompaneas).

IV. Literatuur

[Jan Bloemendal]

Pontanus, Johannes Isaacius (1571-1639)

I. Life

Johannes Isaacius Pontanus (21.1. (or 21.6.) 1571 Helsing0r, Denmark – Harderwijk 6./7.10.1639) was the second son of Dutch Protestant parents – Isaach Pietersz and Helene Backer -who in the 1560s had fled to Denmark and settled in Helsing0r, c. 30 km north of Copenhagen. When Johannes later adopted the name Pontanus, it was probably an allusion to his birthplace close to the sea (pontus), the narrow 0resund. At some point during Pontanus’s childhood, the family moved back to the Low Countries and settled in Amsterdam, where Isaach Pietersz served as agent to the Danish king Frederik II (later he returned to Helsing0r). His two sons, Johannes and Pieter (1569-1625), maintained the connections with the Danish court. Both went into the service of Frederik lI’s son Christian IV, Pontanus as historiographer and Pieter Isaachs as painter.

In 1592 Pontanus matriculated in Leiden, where he studied philology, V medicine, philosophy and mathematics. After a visit to Italy he went back to Denmark in 1593, where he stayed for two years. Here he became attached to the astronomer Tycho Brahe (1546-1601), with whom he seems to have studied both astronomy and chemistry. Moreover he made aquaintance the prominent Danish historian, nobleman and politician Arild Huitfeldt. In 1595-96 he visited England where he met the influential historian William Camden (1551-1623). He studied in Leiden in 1597-98 and then spent some time in Denmark assisting Huitfeldt in his work on Danish history. He also went to Rostock to study with David Chytrreus (1530-1600j and in 1601 he graduated in medicine in Basel. After some further travelling, particularly in France, he spent two years in Denmark. From 1604 (possibly 1606) to his death in 1639 he served as a professor in Harderwijk in Geldern, where he taught a variety of subjects. Twelve years later, in 1618, he was engaged as royal historiographer by the Danish king Christian IV and set out to write a history of Denmark from the earliest times. In 1621 he accepted a similar engagement from the Estates of Gelderland, and in the course of the 1620s and 1630s he managed to carry out both projects: The first – and longest part – of his history of Denmark came in 1631 and his history of Gelderland in 1639. The second part of the Danish history was published posthumously. He married Anneken, daughter of Philip van den Herde and Annekden Zuer, in 1606.

II. Works

Pontanus devoted himself primarily to philological and historical studies. His first major accomplishment within the field of history and topography was a history of Amsterdam (1611), which he later felt it necessary to defend against critics who found it too full of digressions (1628,1634). The work was put on the Index on account of its hostile attitude towards Catholicism. The same fate befell his work on early Frankish history, the Originum Francicarum libri VI from 1616, inwhich he claimed that the religious beliefs of the early Franks were close to that of the Reformed Church. In this period he involved himself in a dispute with the geographer Philipp Cliiver, whose treatise on the earliest peoples living at the mouths of Rhine had provoked Pontanus’s criticism in his Disceptationes chorographicae of 1614. Cliiver counter-attacked in the work Germaniae antiquae libri III of 1616, and Pontanus soon after, in 1617, published his answer.

In the last two decades of his life Pontanus was commisioned to write a history of Denmark as well as a history of Gelderland. Both these comprehensive works testify to their author’s learning, marked as they are by discussions andreferences to documents and other texts, many of which are also quoted. Both cover the period between the first centuries BC and the end of the sixteenth century, and both contain a thorough topographical description of the region in question. Pontanus also defended Danish interests in a treatise of 1637, in which he refuted the English John Selden who had recently claimed English sovereignty over the surrounding seas. In the history of Denmark itself Pontanus attacked another contemporary, the Icelandic historian Arngrimur Jonsson, who had argued against the common identification of Iceland with the “Thule” mentioned in classical texts. In response Arngrimur wrote a treatise entitled Specimen Islandiae historicum, published in 1643, after Pontanus’s death.

III. List of Works

Historical and topographical works:

Itinerarium Galliae Narbonensis [poem]: cum dupIici appendice, id est Universae fere Galliae descriptione philologica ac politica: cui accedit glossarium prisco-gallicum (Leiden 1606).

Rerum et urbis Amstelodamensium Historia (Amsterdam 1611; in Dutch 1614 (facs. 1968?).

Disceptationes chorographicae de Rheni divortiis atque ostiis eorumque accolis populis (Amsterdam 1614)

Originum Francicarum Libri VI in quibus, praeter Germaniae et Rheni chorographiam, Francorum origines et primae sedes etc. ordine deducuntur (Amsterdam 1616; new ed. 1646).

Disceptationum chorographicarum de Rheni divortiis et accolis populis adversus Phil. Cluverium partes duae (Harderwijk 1617).

Disceptationum chorographicae adversus Phil. Cluverum nova sylloge (Harderwijk 1617).

Epistola apologetica pro iis, quas historiae suae rerum & urbis Amstelodamensis subinde inseruit, excursionibus, coenobia praesertim sacraque immutata spectantibus (Amsterdam 1628). (Perhaps already 1625). (Title in R0rdam: Apologia pro Historia Amstelodamensi adversus Franciscum Sweertium ad Arnoldum Buchelium (Amsterdam 1628; rep. 1634).

Theoremata … (mentioned by P. in a letter to Constantinus l’Empereur 1629, cf. Nyenhuis 1840, 99).

Rerum Danicarum Historia libri X … deducta (Amsterdam 1631) (Second part, covering 1448-1588, publ. by E.J. v. Westphalen in Monumenta inedita rerum Germanicarum II, 1740, cols. 713-1230; parts of this work also published separately: Vita Christiani III Daniae et Norvegiae Regis (ed. J. Hubner 1729) and Vita Friderici Secundi, Daniae et Norvegiae Regis (ed. G. Krysing 1735).

Discussionum historicarum libri II, quibus praecipue quatenus et quodnam mare liberum vel non liberum clausumque accipiendum, dispicitur expenditurque (Harderwijk 1637; new ed. 1693).

Historiae Gelricae Libri XIV (Harderwijk 1639; Dutch 1653/54).

Editions and studies of Latin authors:

Aurelii Macrobii Opera cum Joh. Is. Pontani castigationibus nec non Joannis Meursii notis brevioribus (Leiden 1597; new editions 1628, 1670 etc)

Analectorum libri tres, in quis ad Plautum potissimum, Apuleium et Senecaes ac passim ad historicos antiquos et poetas censurae (Rostock 1599; + 1600?)

Veterum Historicorum Latinorum fragmenta (Rostock 1599; new edition 1622).

M. Annaei Senecae Rhetoris Suasoriae, controversiae, et declamationum excerpta ab Andrea Schotto … castigata, praeterea Justi Lipsii et Joannis Isaaci Pontani notis emendationibusque explicata et aucta (Amsterdam 1619).

L. Annaei Senecae M. F., Philosophi, et M. Annaei Senecae Rhetoris, patris, Opera quae exstant omnia variorum notis illustrata. Accesserunt et his nunc primum Petri Scriverii, Jo. Isaaci Pontani et Danielis Heinsii Observationes ... 1620.

M. Val. Martialis nova editio ex Musaeo P. Scriverii (Leiden 1619).

Plautus cum notis 1620.

Plavti Comoediae superstites XX … ex museo Ioh: Isaci Pontani (Amsterdam 1630).

Lucii Annaei Flori Rerum Romanorum libri IV … Ex museo Joh. Is. Pontani. Acc. breves ejusdem Notae atque Observata praes. politica. (Amsterdam 1626; new ed. 1628, 1632, 1686, 1736).

Petronius (Geneve 1629).

C. Corn. Tacitus / ex recensione Justi Lipsii nec non J. Isaci Pontani post Lipsium aliosque (Amsterdam 1629) (new editions 1637, 1650,1664).

C. Cornelius Tacitus, integritati suae ab illo restitutus & circa annum 1630 Amstel. editus.

Valerii Maximi Dictorum: factorumque memorabilium libir IX ex museo J. Isaci Pontani … (1632, new edition 1639).

Antiquities:

De monumentis sepulcralibus praesidiariorum militum Romanorum legionis X Geminae … Io. Is. Pontani et Io. Smetii epistolae ; ex autographis editae (Neomagi 1783).

De columna milliaria imp. Caes. Nervae Trajani supra Neomagum in pago Beek effossa / Io. Is. Pontani et Io. Smetii ; epistolae ex autographis editae. Neomagi 1783.

De castris veteribus Ulpiis sive Trajanis …???

Science and Medicine:

Disputatio de rationalis animae facultate (Leiden 1593)

Theses de affectu hypochondriaco (Basel 1601) (doctoral dissertation).

Tractatus de globis coeliesti et terrestri, eorumque usu, primum conscriptus et editus a Roberto Hues .. de novo recognitus …opera ac studio Johannis Isacii Pontani (Amsterdam 1617; new editions Amsterdam 1624, Oxford 1663)

Poems

Iter Galliae Narbonensis … see Historical and Topographical works. (Rep. in Poematum libri VI).

Annae Mariae a Schuermans, virgini omnibus elegantiis, quae manu ac mente perfici possunt, excultissimae sacr. (Hardervijk [ca. 1630?]) (Rep. in Poematum libri?)

Poematum Libri VI (Amsterdam 1634)

Griphus septenarii ad Adrianum Hofferum (Harderwijk 1627) –is this a poem?

Letters:

Pontanus’s letters were edited by his grandson, A. Matthaeus (1635-1710), in two collections:

Matthaeus, A. (ed): Andrea Alciati ad Bernardum Mattium epistol. Accedit Sylloge epistolarum Giphani, Vulcani, Tychonis Brahe, Scriverii, Pontani, Vossi … (Leiden 1695).

Matthaeus, A. (ed.): Veteris Aevi Analecta I-V (Den Haag 1738 (1st ed. 1698-1710).

In H.F. Rordam’s biography of 1898 (cf. below) are found six previously unpublished letters from Pontanus to the Danish chancellor Chr . Friis concerning his work on Danish history .

IV. Literature

Vita et obitus (Harderwijk 1640) (probably based on autobiographical notes).

E.J. v. Westphalen in his preface (p. 48-52) to Monumenta inedita rerum Germanicarum praecipue Cimbricarum et Megapolensium II, Leipzig 1740 (cf. above).

J.T.B. Nyenhuis, ‘Levensbijzonderheden van den Nederlandschen Geschiedschrijver Iohannes Isacius Pontanus,’ Bijdragen voor Vaderlandsche Geschiedenis en Oudheidkunde II (Arnhem 1840), pp. 81-109.

H.F. Rordam, ‘Den kongelige Historiograf, Dr. Iohan Isaksen Pontanus’ Historiske Samlinger og Studier III (Kobenhavn 1898), pp. 1-24 and 440-492.

Iakob Benediktsson in his introduction to Amgrímur’s Specimen (Amgrímur Jónsson: Opera Latine conscripta I-IV, ed. Iakob Benediktsson, Kobenhavn 1950-57, IV p. 419-27).

Karen Skovgaard-Petersen, Historiography at the Court of Christian IV. Studies in the Latin Histories of Denmark by Johannes Pontanus and Johannes Meursius (forthcoming Kobenhavn 2000).

Burch, Adrianus vander (1543-1606)

I. Adriaen vander Burch (Mechelen 1543 – Utrecht 1606) was de jongste zoon van Adriaen vander Burch, raadsheer in de Grote Raad te Mechelen, en Barbara van Schore. Naar alle waarschijnlijkheid in of omstreeks 1543 te Mechelen geboren, liet hij zich in augustus 1559 te Leuven immatriculeren als student van de artespedagogie Het Varken, samen met zijn oudere broer Lambert. Na reeds in Leuven een aantal jaren rechten te hebben gestudeerd, vervolgde hij zijn studie in Italië, waar hij zich op 4.3.1567 in Padua liet inschrijven en op 22.4.1569 te Siena promoveerde. Sinds 1569 vervulde hij het ambt van secretaris of griffier van het Hof van Utrecht. Op 1.10.1570 trouwde hij met Cornelia Schrijvers, dochter van Mr. Ghislain Schrijvers, eveneens griffier van het Hof van Utrecht, die hem minstens vijf kinderen schonk. In 1586 werd hij, samen met zijn broer Lambert die in december 1578 tot deken van het kapittel van Sint-Marie in de Domstad was gekozen, en vele andere vooraanstaande katholieken door de partij van Leicester zonder vorm van proces uit Utrecht verbannen. In 1588 kon hij er echter terugkeren en zijn ambt weer opnemen. Nadat hij reeds in 1582 een boekwerkje met Latijnse gedichten had gepubliceerd, liet hij van 1589 tot 1603 met grote regelmaat bundels met overwegend vrome gedichten van zijn hand verschijnen. Hij overleed in Utrecht op 24.12.1606. Twee dagen later werd hij ten Dom overluid en in de Mariakerk begraven.

II. Vander Burchs oeuvre bestaat overwegend uit bundels met vrome gedichten./VANAF hier bewerken; ik geef nog onderstaande werken/

In 1582 gaf hij eigen gedichten uit in de door hem verzorgde uitgave Laudes illustrissimae Hieronymae Columnae, Ascanii Columnae et Ianae Aragoniae filiae, vario genere carminum a diversis celebratae, opera Adriani Burchii editae: Cum miscellaneis aliquot eiusdem Adriani Burchii poëmatibus (Antverpiae, Ex officina Christophori Plantini, 1582)

Epigrammaton sacrorum centuria prima (Lugduni Batavorum, Ex officina Plantiniana, Apud Franciscum Raphelengium, 1589)

Epigrammaton sacrorum centuria II (Lugduni Batavorum, Ex officina Plantiniana, Apud Franciscum Raphelengium, 1590)

Epigrammaton sacrorum centuria III (Lugduni Batavorum, Ex officina Plantiniana, Apud Franciscum Raphelengium, 1591)

Farrago piarum similitudinum. Additus est sub finem Hymnus paschalis, in quo breviter vita, mors et resurrectio Christi (Lugduni Bat., Ex offic. Plantiniana, Apud Franciscum Raphelengium, 1593)

Charitas sive sylvae piorum amorum (Lugduni Batavorum, Ex officina Plantiniana, Apud Franciscum Raphelengium, 1595)

Fides ac spes: sive de duabus illis virtutibus sententiae et exempla (Lugduni Batavorum, Ex officina Plantiniana, Apud Franciscum Raphelengium, 1597)

Pia decasticha, sive, sententiarum et exemplorum centuriae tres ([Lugduni Batavorum], Ex officina Plantiniana, Apud Christophorum Raphelengium, Academiae LugdunoBat. typographum, 1599)

Pii lusus. In quibus Oscula et Oculi, ac post illos Tristia et Funera (Ultraiecti, Ex Officina Typographica Hermanni Borculoi in intersignio Cervi alati, Anno 1600)

Piorum hexastichon centuriae IV ([Lugduni Batavorum], Ex officina Plantiniana Raphelengii, 1603)

Inscripties in het album amicorum van Janus xe “Dousa Pater, Janus:- album amicorum” Dousa Pater (Heesakkers 2000, I, fol. 92v-93r; II, pp. 359-363) en in het album van Johannes ab Aemstel a Mijnden (’s-Gravenhage, KB, Hs. 74 J 37, fol. 67r)

III. Werken:

IV. Literatuur: BHAPB 1972; BHAPB 1988; H. van de Venne, ‘Mr. Hadrianus vander Burch’, in id., Cornelius Schonaeus Goudanus (1540-1611), Deel 2, De vriendenkring. Gedichten aan en van zijn vrienden, Voorthuizen 2002 [= Haarlem reeks 15.2], 361-370

[… & H. van de Venne]

Scribani, Carolus (1561-1629)

I. Biografie

Carolus Scribani (Brussel 21.9.1561 – Antwerpen 24.6.1629) trad in maart 1582 tot de jezuïetenorde toe. Hij was achtereenvolgens retoricaleraar te Molsheim,Trier en Luik.Van 1587 tot 1591 studeerde hij theologie in Leuven; in april 1590 werd hij door zijn oom Laevinus Torrentius tot priester gewijd. Na twee jaar wijsbegeerte te hebben gedoceerd aan de universiteit van Dowaai werd hij naar Antwerpen geroepen,waar hij achtereenvolgens studieprefect en rector van het jezuïetencollege werd (1593-1614). Op 23 november 1613 werd hij aangesteld tot provinciaal van de pas opgerichte Diets-Nederlandse provincie, een functie die hij in september 1619 neerlegde, toen hij werd benoemd tot rector van het Sint-Michielscollege te Brussel. In maart 1625 werd hij van alle functies ontslagen en keerde hij terug naar Antwerpen, waar hij vier jaar later overleed.Tijdens zijn leven legde Scribani contacten met humanisten als Lipsius en Puteanus, met kunstenaars als Rubens en Van Dijck, met edellieden en vorsten als Spinola, hertog Maximiliaan van Beieren, de aartshertogen Albrecht en Isabella, en koning Filips IV van Spanje.

II. Geschriften

Scribani’s uitvoerige literaire productie kan in vier rubrieken worden ingedeeld.Van 1602 tot 1612 wijdde hij zich aan de strijd tegen het protestantisme. Onder zijn polemische geschriften neemt de Iusti Lipsi Defensio Postuma (1608) een bijzondere plaats in.

In 1610 bezong Scribani de lof van Antwerpen. De Antverpia biedt een idealiserende beschrijving van de Antwerpse bevolking, haar bedrijvigheden, kunsten en deugden. In de Origines Antverpiensium schetst Scribani het verleden van de stad en beschrijft hij haar instellingen.

Van 1613 tot 1620 publiceerde Scribani tal van ascetische tractaten. In 1629 gaf de zieke Scribani nog een Christus Patiens in het licht. Daarvóór had hij enkele bijzonder invloedrijke politieke werken geschreven. De Politico-Christianus (1624, tweede, licht gewijzigde uitgave in 1627) is opgedragen aan koning Filips IV van Spanje;het tractaat is anti-machiavellistisch van inslag en mondt uit in een lof van de in 1621 overleden aartshertog Albrecht. In 1625 publiceerde Scribani anoniem twee pamfletten waarin hij de actuele politieke en militaire situatie in de Nederlanden beschreef, de Veridicus Belgicus en de Apocalypsis Batavica.

Scribani voert een krachtige,bijwijlen heftige pen.Zijn woordenschat is vaak gezocht,zijn zinsbouw erg barok.Vaak last Scribani gedichten in; of zij alle van eigen makelij zijn, wordt betwijfeld.

III.Werken

Voor een uitgebreide lijst van werken zie L. Brouwers – J.-F. Gilmont, Carolus Scribani, Brussel 1977.

IV. Literatuur

BHAPB 1972, 1988; R. Bireley, The Counter-Reformation Prince. Anti-Machiavellianism or Catholic Statecraft in Early Modern Europe,Chapel Hill-Londen 1990,162-187;J.S.Held,‘Carolus Scribanius’s Observations on Art in Antwerp’, JWCI, 59 (1996), 174-204;T.Van Houdt,‘Carolus Scribani’s Iusti Lipsi Defensio postuma’, in G. Tournoy, J. Papy en J. De Landtsheer (eds.), Lipsius en Leuven, Leuven 1997,266-269;T.Van Houdt – J.Papy,‘Eulogizing Rulers and the Rules of Eulogy.Neo-Latin Funeral Literature in Honour of the Archduke Albert (1621-1622)’,Eranos, 95 (1997),108-124;J.Papy – T.Van Houdt,‘The Image of Archduke Albert in Seventeenh-Century Funeral Literature’,in W. Thomas –

L. Duerloo (eds.), Albert & Isabella, 1598-1621. Essays,Turnhout 1998, 319-334.

Afkortingen:

JWCI = Journal of the Warburg and Courtauld Institutes

[Toon Van Houdt]

Citeerinstructie:

Toon van Houdt,‘Carolus Scribani’in:Jan Bloemendal en Chris Heesakkers,eds., Bio-bibliografie van Nederlandse Humanisten. Digitale uitgave DWC/Huygens Instituut KNAW (Den Haag 2009). www. dwc.huygensinstituut.nl

Schurman, Anna Maria van (1607-1678)

I. Biografie

Anna Maria van Schurman (Keulen 5.11.1607-Wiewerd 4.5.1678) was een geleerde vrouw die veel antieke, klassieke en moderne talen kende. Haar expertise in theologie en filosofie en haar artistieke talenten droegen bij tot haar naam en faam als de Ster van Utrecht. Haar opleiding begon toen haar vader Frederik van Schurman inzag dat zij tijdens lessen Latijn die niet voor haar bestemd waren, haar oudere broers verbeterde. Meteen gaf hij haar Seneca in handen. Na zijn vroege dood in 1623 studeerde ze zelf door, soms geholpen door professoren als hoogleraar Andreas Rivet van Leiden. Toen de Utrechtse Universiteit in 1636 gesticht werd, kreeg ze een uitnodiging om een Latijns lofdicht te schrijven. Daarin klaagt ze over de uitsluiting van vrouwen en pleit voor toelating. Ze kreeg toen officieel toestemming om te studeren en deed dat met verve: letteren, medicijnen (anatomie en kruidkunde) maar vooral theologie. Haar talenkennis omvatte minstens veertien talen, waaronder Hebreeuws, Syrisch, Aramees, Samaritaans, Arabisch, Perzisch en Ethiopisch. Door haar correspondenties met geleerde mannen en vrouwen in de Res Publica Litteraria en door publicaties als De Vitae Termino, (Amica) Dissertatio (over het recht van de vrouw op studie) en Opuscula Hebraea Graeca Latina et Gallica, prosaica et metrica kon ze toch meedoen met het wetenschappelijk bedrijf, ondanks dat een baan voor haar als vrouw was uitgesloten.Op haar deur klopten duizenden studenten en geleerden aan tijdens hun peregrinatio academica, maar ook koninginnen als Christina van Zweden en Maria de Gonzaga van Polen. Later in haar leven sloot ze zich tot verbijstering van velen aan bij de labadisten, een radicale protestantse groepering en deelde ze in hun omzwervingen in Nederland, Duitsland en Denemarken. Ze verdedigde deze religieuze ommezwaai in de Eukleria (1673).

II. Geschriften

Haar werk is voor een groot deel in het Latijn geschreven en dat geldt, behalve voor haar De Vitae Termino, (Amica) Dissertatio, Opuscula Hebraea Graeca Latina et Gallica, prosaica et metrica, ook voor haar autobiografie Eukleria. Behalve geleerdenbrieven over vooral filologisch- theologische en filosofische onderwerpen schreef ze veel religieuze poëzie en gelegenheidsgedichten in verschillende talen.Veel alba amicorum bevatten een inschrijving van haar hand. Helaas is haar grammatica voor het Ethiopisch verloren gegaan net als haar verhandeling over het verval der kerk.

III.Werken

» De Vitae Termino. Leiden, 1639, 1651; Rotterdam, 1644; Dordrecht, 1665; (Ned. vert. Paelsteen van den tijt onses levens. Dordrecht, 1639; Amsterdam, 1639; Dordrecht, 1659) Duitse vert. Der Marckstein vom Ziel und Zeit unseres Lebens. (vertaald door S.W.Z.B). s.l., 1678). » Amica Dissertatio inter Annam Mariam Schurmanniam et Andr. Rivetum de capacitate ingenii muliebris ad scientias. Paris, 1638; Dissertatio De Ingenii Muliebris ad Doctrinam et meliores Litteras aptitudine. Leiden, 1641; Question celebre. Parijs, 1646; The Learned Maid,. London, 1659.

» Bedenckingen over de toekomste van Christi koninkrijck. s.a., s.l. (UB UVA);Bedenkingen van A.M. van Schuurman over de toekomste van Christi Koningrykin:Heylige Lofsangen. Amsterdam,1675: 326-331; Bedenckingen van A.M. van Schurman over de Toekomste van Christi Coninkrijk in: Heylige Gesangen. Amsterdam, 1683: 394-400; Bedenckingen over de toekomste van Christi Koninkrijk in:Mnemosyne XVI,Dordrecht:1826:3-13;Mysterium Magnum,Oder Grosses Geheimnüs dat ist: ein sehr herrliches und im heilige Wort Gottes wohlgegründetes Bedencken Uber die Zukunft des Reichs Christi. Wesel-Duisburg und Franckfurt, 1699. » Opuscula Hebraea Graeca Latina et Gallica, prosaica et metrica. Leiden, 1648, 1650; Utrecht 1652; Leipzig, 1749; » Pensées […] Sur la Reformation necessaire[…].Amsterdam, 1669; »» ???????a seu Melioris Partis Electio.Altona,1673;Eucleria of Uitkiezing van het Beste Deel.Amsterdam, 1684; Facsimile, Leeuwarden, 1978; ???????a» seu Melioris Partis Electio.Vol. 2. Amsterdam, 1685;Continuatie van de Eucleria.Amsterdam, 1754; Rotterdam 1980; ???????a seu melioris partis electio. Dessau, 1782; ???????a»oder Erwählung des besten Theils. Dessau-Leipzig, 1783; » Lof-sangen Ter Eeren Gods […]Amsterdam, 1675; Heylige Gesangen.Amsterdam, 1683; » Geleerde brieven van de Edele, Deugt-en Konstrijke Juffrouw Anna Maria van Schuurman Amsterdam, 1728. » Lettres traduites du Hollandois par madame de Zoutelande. Parijs, 1730; » Uitbreiding over de drie eerste capittels van Genesis, Beneffens een vertoog van het geestelyk huwelyk […].Groningen, 1732.

IV. Literatuur

J.Mollerus, Cimbria literata […] Kopenhagen,1744:805-817;G.D.J.Schotel, Anna Maria van Schurman. ’s-Hertogenbosch, 1853; BHAPB 1972, 1988. K.Van der Stighelen, Anna Maria van Schurman (1607­1678 of ‘Hoe hooge dat een maeght kan in de konsten stijgen’). Leuven, 1987; P. van Beek, ‘Verbastert christendom’: Nederlandse gedichten van Anna Maria van Schurman (1607-1678). Houten, 1992; M. de Baar et al, eds. Anna Maria van Schurman (1607-1678): een uitzonderlijk geleerde vrouw. Zutphen, 1992; (Eng. vert. Choosing the better part.Dordrecht-Boston-London,1996);P.van Beek,‘Sol iustitiae illustra nos: de “femme savante” Anna Maria van Schurman (1607-1678) en de universiteit van Utrecht’: Akroterion 40 (1995):145-162; idem, ‘One Tongue is Enough for a Woman: the Correspondence in Greek between Anna Maria van Schurman (1607-1678) and Bathsua Makin (1600-167?)’ : Dutch Crossing 19 (1995):22-48;B.Bulckaert ‘Vrouw en eruditie:Het Problema Practicum van Anna Maria van Schurman (1607-1678)’ : Festschrift Miscellanea Jean-Pierre vanden Branden. Brussel 1995:145-195; P.van Beek,‘Een Vrouwenrepubliek der Letteren:Anna Maria van Schurman (1607-1678) en haar netwerk van geleerde vrouwen’ : Tydskrif vir Nederlands en Afrikaans 3 (1996):36-49 http://academic.sun.ac.za/ afrndl/tna/vanbeek96.html ;A.Roothaan en R.Ter Haar, Verhandeling over de aanleg van vrouwen tot de wetenschap.Groningen,1996;A.A.Sneller,‘Tijdgenoten over Anna Maria van Schurman (1607-1678)’ en ‘Anna Maria van Schurman’, in: Idem, Met man en macht.Analyse en interpretatie van teksten van en over vrouwen in de vroegmoderne tijd (Kampen 1996) 59-115,117-151;P.van Beek,‘De geleerdste van allen’: R. Schenkeveld-Van der Dussen et al, eds. Met en zonder lauwerkrans: schrijvende vrouwen uit de vroegmoderne tijd 1550-1850 […].Amsterdam, 1997:206-210; idem, Klein Werk:De Opuscula Hebraea […], Stellenbosch, 1997 www.dbnl.org/tekst/beek017klei01/ B. Bulckaert,‘l’Education de la femme dans la correspondance d’ Anna Maria van Schurman (1607-1678) et Andre Rivet (1572-1651)’ :

La femme lettreé Ed.M.Bastiaansen.Leuven, 1997:197-209;I.de Smet,‘In the Name of the Father’: Feminist Voices in the Republic of Letters (A.Tarabotti,A.M.van Schurman and M.De Gournay)’ : La femme lettreé.Ed.M.Bastiaansen.Leuven,1997:177-196.P.van Beek,‘De Opuscula […]als boek’ : Tydskrif vir Nederlands en Afrikaans 3 (1998):53-73 http://academic.sun.ac.za/afrndl/tna/vanbeek98. html; J.Irwin,Anna Maria van Schurman,Whether a Christian Woman should be educated and Other Writings from her Intellectual Circle. Chicago-London, 1998; P.van Beek, ‘’O engelachtige maagdelijkheid’: de correspondentie in Grieks tussen Meletios Pantogalus en Anna Maria van Schurman’in: Acta Patristica et Byzantinica (11) 1999: 180-198; idem, ‘‘Alpha Virginum’: Anna Maria van Schurman’ in: Women Writing Latin From Roman Antiquity to Early Modern Europe. Ed. Churchill, Ph. Brown and J.E. Jeffrey. Volume 3. New York-London: Routledge, 2002: 271-293; idem, ‘’Pallas Ultrajectina, bis quinta dearum’:Anna Maria van Schurman en haar Neolatijnse dichtkunst’ in: De Utrechtse Parnas: Utrechts Neolatijnse dichters uit de zestiende en zeventiende eeuw. Ed. J. Bloemendal, Amersfoort, 2003: 45-67; idem,‘’Ardens martyrii desiderium’: on the martyrdom of Anna Maria van Schurman (1607-1678)’ in: The Low Countries as a Crossroad of Religious Beliefs.Intersections.Ed.A.J.Gelderblom,J.L.de Jong en M. van Vaeck. Leiden-Boston, 2004: 247-265; idem, Anna Maria van Schurman en haar kennis van oud-oosterse talen. Stellenbosch, 2004. (aanwezig UB, UUtrecht); idem, De eerste studente:Anna Maria van Schurman (1636). Utrecht, 2004), (Eng. vertaling The First Lady Undergraduate : Anna Maria van Schurman. Kopenhagen, 2009); Anne Marie de Schurman, femme savante, 1607-1678: correspondance. Ed. C.Venesoen.Parijs,2004 ;P.van Beek,’’Dien opregten Oudtvader’:Anna Maria van Schurman over Augustinus’ in: Augustiniana Neerlandica. Ed. P. van Geest en J. van Oort. Leuven, 2004: 447-461; J. Stevenson, Women Latin Poets. Oxford, 2005: 348-352, 542-548.

[Pieta van Beek]

Citeerinstructie:

Pieta van Beek,‘Anna Maria van Schurman,‘Joannes Bochius’in:Jan Bloemendal en Chris Heesakkers, eds., Bio-bibliografie van Nederlandse Humanisten. Digitale uitgave DWC/Huygens Instituut KNAW (Den Haag 2009). www.dwc.huygensinstituut.nl

Schrevelius, Theodorus (1572-1649)

I. Biografie

Dirck Schrevel (Haarlem 25.7.1572 – ca.2.12.1649) was een zoon van de kistenmaker of schrijnwerker Cornelis Janszoon Schrevel en Maria Dircksdochter. In zijn vaderstad doorliep hij de Grote Latijnse School waar hij een leerling was van Cornelius Schonaeus, bij wie hij ook enkele jaren in huis woonde. Op 28.1.1591 liet hij zich als student in de letteren in Leiden immatriculeren Na drie jaren theologie te hebben gestudeerd, verdedigde hij op 1.10.1594 zijn Theses theologicae de magistratu. Omdat hij een carrière in het onderwijs ambieerde, wijdde hij zich hierna nog uitsluitend aan de “litterae humaniores”. Op 1.11.1592 was hij namelijk officieel aan de Triviale School van Leiden als preceptor aangesteld en in 1593 was hij daarvan zelfs de tweede ondermeester geworden. Deze functie bleef hij bekleden tot 1.5.1597, toen hij conrector werd van de Grote Latijnse School van Haarlem. Op 25.7.1599 trad hij te Alkmaar in het huwelijk met Maria van Teylingen die hem minstens zeven kinderen schonk. Op verzoek van Schonaeus nam hij in 1603 of 1604 de leiding van de Haarlemse Latijnse School op zich. Kort vóór 22.4.1607 werd hij tot ouderling benoemd in de nieuw samengestelde kerkenraad. Op 28.8.1607 werd hij tot vroedschap van Haarlem gekozen en daags daarna beëdigd. Op 23.6.1609 werd hij als opvolger van Schonaeus aangewezen en op 25.7.1609 als rector ingehuldigd.Toen prins Maurits op 25.10.1618 in Haarlem de wet verzette,werd Schrevelius als vroedschap de laan uitgestuurd. In 1620 werd hij, op verdenking van onzuiverheid in de leer, ook als rector ontslagen en gesommeerd Haarlem te verlaten. Hij vestigde hij zich in Leiden waar hij privé-onderwijs ging geven aan jongelui van goeden huize, die voor een deel met hem uit Haarlem waren meegekomen. Op 8.1.1625 namen de burgemeesters en regeerders van Leiden hem aan om vanaf 1.2.1625 het rectoraat van de Leidse Grote School te bekleden. Na enkele contractverlengingen besloot het gerecht om hem per 1.5.1642, conform zijn wens, van het rectoraat te ontheffen. Schrevelius keerde terug naar Haarlem waar hij zich enkele jaren later opwierp tot geschiedschrijver van zijn geboortestad, eerst in het Latijn en kort daarna in het Nederlands. In december 1649 overleed hij in zijn huis op de Oude Gracht te Haarlem, waarna hij werd begraven in de Brouwerskapel van de Grote Kerk van zijn geboortestad. Zijn echtgenote overleed in hetzelfde huis vóór 29.4.1653. Schrevelius’ lijfspreuk, ontleend aan Sophocles’ Aiax, luidde: “?????? ????? ????” (‘Geschenken van vijanden brengen ongeluk’).

II. Geschriften

Schrevelius’ oeuvre omvat poëzie, een schoolgrammatica, werken over de lijdzaamheid en over het schoolwezen, en een stadsgeschiedenis. Zijn eerste schreden op het pad der Muzen behelzen gelegenheidsgedichten en dateren uit zijn eerste Leidse periode.Als conrector publiceerde hij in 1598 zijn Trophaeum Pelusiacum. De keuze van de stof is illustratief voor de historische interesse die hij altijd voor de geschiedenis van zijn geboortestad aan de dag heeft gelegd. Op zijn oude dag culmineerde deze in de uitgave van zijn Harlemum (1647) en Harlemias (1648).Van zijn zorg voor het onderwijs getuigen,behalve een Griekse spraakkunst,vooral zijn oraties en verhandelingen over het schoolwezen onder de titel Diatribae scholasticae (1626 en 1643).Tekenend hiervoor en voor zijn kennis van het Grieks is ook de uitgave van de Stateneditie van drie boeken van Homerus’ Ilias in 1636.Van zijn poëzie mag nog apart genoemd worden zijn vertaling van Ovidius’ treurzangen (Tristium 1612), het Carmen eucharisticum van 1630 en de Leidensis ecclesiae prosopopoea eucharistica van 1636.

III.Werken

voor een gedetailleerde beschrijving van Schrevelius’gedrukte werken,zie H.van de Venne, Sol et sal vitae amicitia. Het album amicorum van Theodorus Schrevelius 1597-1602. Met een overzicht van zijn leven en werken,Amersfoort 2008, 313-326

IV. Literatuur

BHAPB 1988; H. van de Venne, Sol et sal vitae amicitia. Het album amicorum van Theodorus Schrevelius 1597-1602. Met een overzicht van zijn leven en werken,Amersfoort 2008

[H. van de Venne]

Citeerinstructie:

H. van de Venne,‘Theodorus Schrevelius’ in: Jan Bloemendal en Chris Heesakkers, eds., Bio-bibliografie van Nederlandse Humanisten. Digitale uitgave DWC/Huygens Instituut KNAW (Den Haag 2009). www.dwc.huygensinstituut.nl

Schonaeus, Cornelius (1540-1611)

I. Biografie

Cornelis Schoon (Gouda 1540 – Haarlem 23.11.1611) was de oudste zoon van Adriaen Corneliszoon Schoon, metselaar te Gouda, en Machtelt Claesdochter. Omstreeks 1549 ging hij naar de Grote of Latijnse School in zijn geboorteplaats. Daar kreeg hij als leerling van de vierde en derde (= hoogste) klas van 1 november 1554 tot 25 juli 1556 onderricht van rector Wijbrandt Dominicuszoon Bornstra. Eind juli 1556 verliet hij de school, waarna hij wellicht nog elders (Utrecht?) een Grote School met de kopklassen secunda en prima heeft bezocht. Op 28.8.1560 liet hij zich aan de universiteit van Leuven immatriculeren, als student van de pedagogie Het Varken. Zijn studie in de artes heeft hij echter niet met het licentiaat bekroond, waarschijnlijk wegens ziekte en een verminderde interesse voor de artesopleiding.Vermoedelijk op 1.5.1564 werd hij tot ludimagister of lector quintanorum van de Grote Latijnse School van Haarlem aangesteld. In 1565 of 1566 trad hij in het huwelijk met de eveneens uit Gouda afkomstige Weyntgen Jacobsdochter (van) Blyenburg die hem minstens zeven kinderen schonk.Op 1.5.1566 werd hij ook een tijdlang belast met de koorzang der scholieren.Nadat hij vóór 26.6.1568 nog lector quartanorum of conrector van de Haarlemse school was geworden, verliet hij deze in december 1571 om op 1.1.1572 het rectoraat van de “groote gemeene schoele”van Den Haag op zich te nemen.Het met de Haagse magistraat gesloten contract voor vier jaar diende hij evenwel niet uit, want reeds op 9.11.1574 sloot hij met de burgemeesters van Haarlem een “accort” om daar de overleden rector Cornelis Jacobszoon Ketel op te volgen.In 1582 overwoog de Haarlemse magistraat om hem te ontslaan en te vervangen door een andere rector die ook openbare lessen aan volwassenen zou geven en tevens regent zou zijn van een in het voormalige cellenbroersklooster op te richten “collegie” voor veelbelovende scholieren. Omdat de missie van enkele “commissarissen” naar Leiden, om daar een nieuwe rector aan te trekken, geen succes had, werd Schonaeus echter in zijn ambt gehandhaafd.Toen in 1583 de Grote School van de Schoolsteeg naar het “geapproprieerde” cellenbroersconvent in de Jacobijnestraat werd overgebracht,werd daarin ook een nieuwe ambtswoning voor Schonaeus ingericht, terwijl er tevens woonruimte voor commensalen werd gecreëerd.Vanaf mei 1597 werd Schonaeus, na een ingrijpende reorganisatie van de Grote Latijnse School, terzijde gestaan door zijn oud-leerling Theodorus Schrevelius die tot conrector werd aangesteld. Toen de last der jaren en de grootte van de school steeds zwaarder op hem gingen drukken, verzocht hij Schrevelius om het roer van de school over te nemen. Deze nam daarop vanaf juli 1604 – maar mogelijk reeds ruim een jaar eerder – de derde klas of rectorsklas onder zijn hoede ten teken dat hij de facto rector was, terwijl Schonaeus les ging geven in de vijfde klas en de iure rector bleef. Op 23.6.1609 werd hij op eigen verzoek door de Haarlemse burgemeesters ontslagen, met behoud van zijn wedde en emolumenten, en werd Schrevelius tot zijn opvolger benoemd. Bij diens inauguratie, op 25.7.1609, verdween Schonaeus definitief van het schooltoneel, na een rectoraat van bijna 34 jaar en negen maanden.Wanneer men bij die periode ook nog de ruim zeven en een half jaar optelt die hij in Haarlem ludimagister was, heeft hij in totaal zelfs meer dan veertig jaren zijn beste krachten aan het onderwijs in de Spaarnestad gegeven.Op 23.11.1611 overleed Schonaeus te Haarlem.Twee

of drie dagen later werd zijn stoffelijk overschot in de Grote Kerk van die plaats ter aarde besteld. Schrevelius schreef voor zijn vereerde leermeester een vierregelig epitafium. Schonaeus’ zinspreuk luidde:“Nullum simulatum diuturnum” (‘Eerlijk en oprecht duurt het langst’).

II. Geschriften

Schonaeus’oeuvre bestaat uit dramatische en lyrische poëzie,een schoolreglement,een boekencatalogus en een schoolgrammatica.

Tot zijn dramatische poëzie behoren dertien bijbelse toneelstukken (‘comoediae sacrae’), drie kluchten (‘fabulae ludicrae’), een schoolkomedie (‘comoedia nova’) en een gelegenheidsstuk (Fabula comica). Omdat de blijspelen van Plautus (ca. 251-184 v. Chr.) en – in mindere mate – Terentius (ca. 190-159 v. Chr.) in Schonaeus’ tijd wegens hun vaak scabreuze inhoud ongeschikt werden geacht om door scholieren te worden gelezen en opgevoerd, ging hij zelf toneelstukken schrijven. De stof hiervoor ontleende hij aan de Bijbel, terwijl hij voor zijn taal en stijl Terentius als model koos, omdat deze voor hem het onovertroffen voorbeeld van zuiver en elegant Latijn was. Op die manier hoopte hij dat zijn ‘komedies’zouden bijdragen tot de zedelijke vorming van zijn leerlingen en hen vertrouwd zouden maken met de elegantie van Terentius’ urbane omgangstaal en voorbeeldige conversatiestijl, wat zeer bevorderlijk was voor een correcte actieve beheersing van de Latijnse spreektaal. Bovendien zouden toneeluitvoeringen van zijn stukken het geheugen van de spelers trainen en hen leren zich in het openbaar te bewegen. Schonaeus’ kluchten en schoolkomedie danken hun ontstaan aan zijn verlangen om bij speciale gelegenheden, zoals carnaval, zijn leerlingen vertier te bieden en het publiek de zorgen om het dagelijkse bestaan even te laten vergeten. Ook bij het schrijven van deze stukken stond voor hem,naar eigen zeggen,steeds het belang van de schooljeugd voorop:zij mochten daarom niet platvloers of banaal zijn en er mochten geen schunnigheden in voorkomen. Zijn laatste toneelstuk, Fabula comica, is geschreven voor het grote rederijkerslandjuweel dat in 1606 te Haarlem werd gehouden.Het stuk was bedoeld om het goede doel van het feest,geld inzamelen voor de bouw van een oudemannenhuis, te promoten.

Schonaeus debuteerde in 1569 met het bijbelse drama Tobaeus en een bundel verzen (Carminum libellus). In 1570 volgden twee nieuwe ‘comoediae sacrae’: Nehemias. De instauratione Hierosolymae comoedia sacra en Saulus Conversus. In 1572 gaf hij zijn vierde ‘gewijde komedie’ uit: Naaman. Nadat in 1580 en 1581 door Christoffel Plantijn een nieuwe uitgave van zijn herziene Tobaeus, Saulus Converus en Naaman – Nehemias was reeds in 1570 door Plantijn gedrukt – was verzorgd, verschenen de vier stukken in 1591, gebundeld onder de titel Terentius Christianus, in Keulen. Deze editie kwam niet op initiatief van Schonaeus zelf tot stand, maar werd buiten zijn medeweten bezorgd door zijn Goudse oud-studiegenoot en vriend Cornelius Loosaeus Callidius. De uitgave zette in eerste instantie kwaad bloed bij de auteur, omdat hij de titel Terentius Christianus te pretentieus vond en vreesde dat deze de afgunst zou wekken van mensen die niet wisten dat alles buiten hem om bedisseld was. Bovendien ergerde hij zich aan het feit dat de editeur in zijn stukken onnodige castigaties had aangebracht, waardoor de tekst ervan niet beter maar juist slechter was geworden. Dat was voor hem reden om in 1596 en 1598 in Keulen en Antwerpen een nieuwe editie van de Terentius Christianus te laten drukken. Deze was inmiddels door het ontstaan van twee nieuwe bijbelse drama’s, Iosephus (1590) en Iuditha (1592), die met de vier oudere stukken waren gebundeld in de Sacrae comoediae sex-editie van Haarlem 1592 en de Terentius Christianus-editie van Keulen 1595, van vier tot zes toneelstukken uitgegroeid. Schonaeus’ zevende bijbelse spel, Daniel, verscheen in 1596, gevolgd door zijn Susanna in 1599. In dat jaar verscheen ook Triumphus Christi, het eerste bijbelse drama waarvan de stof geput was uit het Nieuwe Testament. Eveneens ontleend aan het Nieuwe Testament waren de thema’s van Typhlus, Pentecoste en Ananias die alledrie tezamen in 1602 uitkwamen. Schonaeus’ laatste bijbelse drama was Baptistes, een ‘tragicomoedia’ die in 1603 het licht zag. Zijn oudste klucht, Pseudostratiotae, verscheen voor het eerst, samen met zijn zes oudste bijbelse spelen, in 1592 te Haarlem.Vier jaren later, in 1596, volgden in één editie zijn kluchten Cunae en Vitulus. Zijn vierde blijspel, Dyscoli, een schoolkomedie in engere zin, verscheen met de Baptistes en de zo-even genoemde drie kluchten voor het eerst in het derde deel van zijn Lucubrationes in 1603. Schonaeus’ roem berust vooral op zijn bijbelse spelen die hem de weidse titel Terentius Christianus opleverden en die met grote regelmaat tot laat in de achttiende eeuw op vele plaatsen in Europa werden herdrukt. De dedicaties van de door hem zelf bezorgde edities met bijbelse spelen en kluchten zijn voor het merendeel gericht tot de raad en magistraat van Haarlem, maar er zijn er ook die bestemd zijn voor de magistraat van Gouda en voor Goudse en Haarlemse vrienden.

Schonaeus’lyrische poëzie omvat een bundel elegieën (‘Liber elegiarum’),een bundel epigrammen (‘Liber epigrammatum’),en een groot aantal verzen op prenten.Zijn eerste bundel gedichten verscheen, tegelijk met zijn Tobaeus,in 1569 onder de titel Carminum libellus.Hij was opgedragen aan de geleerde Haarlemse burgemeester Jan van Zuren en bevat onder meer gedichten die waren toegewijd aan andere Haarlemse vrienden als Quirinus Talesius, Joannes Voccinius en Philips van Hogesteijn. Een tweetal gedichten is, tekenend voor de vroomheid van de auteur, gericht tot Christus of handelt over diens leven. In gereviseerde vorm gaf de auteur zijn gedichten opnieuw in druk in 1592; maar omdat hun aantal intussen enorm was toegenomen, verdeelde hij de nieuwe collectie in een verzameling elegieën (opgedragen aan Timan van Wou) en een epigrammenbundel (gededicaceerd aan Eugenius Perebomius).Als het waar is,wat de schrijver zegt,dat een groot aantal gedichten hierin op jeugdige leeftijd (“admodum adolescens”) ter oefening en verpozing is geschreven, dan betekent dit – gezien het afgevijlde karakter ervan – dat zij door hem als scholier en student zijn geconcipieerd maar dat zij daarna nog vaak zijn herzien. In latere edities van Schonaeus’ werken werd deze elegische en epigrammatische poëzie steeds in het derde deel uitgegeven. In zijn ‘Liber epigrammatum’ is een vrij groot aantal verzen opgenomen die hij heeft geschreven om als onderschrift te dienen op prenten van graveurs als Coornhert, Goltzius, Saenredam, Matham, Clock, Drebbel en anderen. Onderzoek heeft uitgewezen dat het aantal gedichten dat hij met dat doel heeft gedicht, veel groter is dan het aantal dat in de epigrammenbundel staat afgedrukt.

Het door Schonaeus opgestelde schoolreglement (Leges scholasticae) verscheen in 1576,op initiatief van de bisschop van Haarlem.Het was bedoeld voor de Latijnse scholen van Haarlem,Amsterdam en alle andere scholen in het diocees Haarlem. Lang is het niet van kracht gebleven, want na de alteratie van Amsterdam op 26 mei 1578 en de Haarlemse Noon drie dagen later bestond het gezag van de bisschop niet meer.

Kort na de Haarlemse Noon heeft Schonaeus, op last van de magistraat van Haarlem, met een van zijn leerlingen veertien dagen gewerkt aan het opstellen van een catalogus van het boekenbezit van de Haarlemse predikheren- en minderbroederskloosters. De boeken waren bestemd voor de Leidse universiteitsbibliotheek in opbouw, maar zijn daar – voorzover bekend – nooit gearriveerd. Schonaeus’ catalogus is verloren gegaan.

Omstreeks 1580 schreef Schonaeus,in opdracht van de Staten van Holland,een Latijnse grammatica die bedoeld was om te worden gebruikt op alle scholen van Holland en Zeeland. Helaas mislukte deze poging om tot meer uniformiteit van leermiddelen op de Latijnse scholen te komen jammerlijk. Wèl is de “nae de stijl”van Cornelius Valerius – mogelijk een van Schonaeus’professoren te Leuven – geschreven spraakkunst op de Grote Latijnse School van Haarlem in gebruik geweest, maar tot op heden is nog geen exemplaar daarvan voor de dag gekomen.

III.Werken

Voor een gedetailleerde beschrijving van Schonaeus’gedrukte werken,zie H.van de Venne,Bibliographia Schonaeana (1569-1964).A Bibliography of the Printed Works of Cornelius Schonaeus Goudanus,Amersfoort 2003 [= Haarlem reeks 15.3].Heruitgave van de Tobaeus in M.Verweij,Het thema Tobias in het Neolatijnse schooltoneel in de Nederlanden in de 16e eeuw. De tobaeus van Cornelius Schonaeus (1569) en de tobias van Petrus Vladeraccus (1598), Leuven 1993 [148-216]; Heruitgave van Pseudostratiotae, Cunae, Vitulus en Dyscoli in H. van de Venne, Cornelius Schonaeus Goudanus. Blijspelen. Uitgegeven met inleiding, vertaling en toelichting,Amersfoort 2008;Heruitgave van de Iosephus in J. Bloemendal, J. Groenland en een werkgroep studenten GLTC van de UvA,Iosephus (1590).Een bijbelse komedie van de Christelijke Terentius uit Haarlem,Amersfoort 2008 [= Scaenica Amstelodamensia 2]

IV. Literatuur

BHAPB 1972;BHAPB 1988;H.van de Venne,‘Cornelius Schonaeus Goudanus en zijn contacten met het Antwerpse boekbedrijf, inzonderheid de Officina Plantiniana 1568/69-1610’, in M. de Schepper,

F. de Nave, reds., Ex officina Plantiniana Moretorum. Studies over het drukkersgeslacht Moretus,Antwerpen 1996 [= De Gulden Passer, 74],307-342;H.van de Venne, Cornelius Schonaeus Goudanus (1540-1611), Deel 1, Leven en werk van de Christelijke Terentius. Nieuwe bijdragen tot de geschiedenis van de Latijnse Scholen van Gouda, ’s-Gravenhage en Haarlem, Voorthuizen 2001 [= Haarlem reeks 15.1]; H. van de Venne, Cornelius Schonaeus Goudanus (1540-1611), Deel 2, De vriendenkring. Gedichten aan en van zijn vrienden,Voorthuizen 2002 [= Haarlem reeks 15.2]; H. van de Venne, Cornelius Schonaeus Goudanus (1540-1611). Overzicht van zijn elegische, epigrammatische en dramatische poëzie,Voorthuizen 2001; H. van de Venne, Cornelius Schonaeus Goudanus (1540-1611).Vijfentwintig brieven en vier albuminscripties (1568-1611),Voorthuizen 2001.

[H. van de Venne]

Citeerinstructie:

H.van de Venne,‘Cornelius Schonaeus’in:Jan Bloemendal en Chris Heesakkers,eds., Bio-bibliografie van Nederlandse Humanisten. Digitale uitgave DWC/Huygens Instituut KNAW (Den Haag 2009). www.dwc.huygensinstituut.nl

Ratallerus, Georgius (1528-1581)

I. Biografie 

George Rataller (Rotaller)(* Leeuwarden 1528, † Utrecht, 6-10-1581) was te Utrecht leerling van Macropedius, studeerde te Leuven, waar hij onder meer bevriend was met Joachim Polites, en verder 

o.a. te Wittenberg. Teruggekeerd als doctor juris werd hij raadsheer in het Hof van Artois, in 1560 lid van de Grote Raad van Mechelen en in 1569 president van het Hof van Utrecht, een functie die hij tot zijn dood bekleedde. Hij was gehuwd met Margaretha van Loo. 

II. Geschriften 

Rataller was vooral een groot kenner van het Grieks en maakte metrische vertalingen van verschillende Griekse teksten in het Latijn. Zijn vertaling van Euripides’ Hippolytus werd door Valckenaer zo bewonderd, dat hij die bij zijn commentaar in de editie van 1768 opnam. 

III Werken 

Vertalingen: 

» Hesiodi Opera et dies, latino carmine elegiaco reddita a Georgio Ratallero. Subjunctus est ejusdem Ratalleri Epigrammatum liber. Frankfurt 1546 » Sophoclis poetae tragici Ajax Flagilifer, Antigone & Electra latine, Georgio Ratallero interprete. Lyon 1550. » Tragoediae Sophoclis quotquot extant carmine latino redditae Georgio Ratallero … interprete. Antwerpen, 1570. » Euripidis poetae tragici Tres tragoediae, Phoenissae, Hippolytus coronatus, atque Andromache ….latino carmine conversae, ….Auctore Georgio Ratallero ….Accesserunt Fragmenta quaedam ex veteribus Graecis poetis apud Stobaeum exstantia, ab eodem auctore , eodem versuum genere latine reddita. Antwerpen, 1581. » Euripidis Tragoedia Hippolytus, quam, latino carmine conversam a Georgio Ratallero, adnot. instruxit Ludov. Casp.Valckemaer. Leiden, 1768. Herdrukken: Leiden, 1822, en  Leipzig, 1823. 

Poëzie: 

» 2 lofdichten van Georgius Rotaller (sic !) in : Pauli Rubigalli Pannonii carmina / 

» ed..M.  Okál. Leipzig, 1980. 

» 2 verzen in Francisco Enzinas, Epistolario. . Ed. crit. por I.J. Garcia Pinilla. Genève, 1995, 22-35 (daterend uit 1543-1544). 

IV. Literatuur 

» BHAPB 1972, 1988, C.L. Heesakkers, Praecidanea Dousana, Amsterdam, 1976, 11., Ijsewijn-Sacré, Companion, II, 140,492, C.E.N. 

[S. Sybrandy] 

Citeerinstructie: 

S. Sybrandy, ‘Georgius Ratallerus’ in: Jan Bloemendal en Chris Heesakkers, eds., Bio-bibliografie van Nederlandse Humanisten. Digitale uitgave DWC/Huygens Instituut KNAW (Den Haag 2009). www. dwc.huygensinstituut.nl 


Plemp, Cornelius Giselbertus (1574-1638)

I. Biografie

Cornelis Giselbertus Plemp (Amsterdam, 25.8.74-ibidem, 17.12.1638) genoot onderwijs aan de Latijnse school van Amsterdam en Haarlem; zijn musicale vorming ontving hij van J.P. Sweelinck. In 1593 ging hij in Leiden o.m. bij Scaliger,Vulcanius en Merula les volgen. In 1595 vertrok hij naar Leuven, waar hij samen met Puteanus de colleges van Lipsius bijwoonde en nauwe contacten met de jezuïeten onderhield. Daarna studeerde hij nog te Ingolstadt en Douai, waarna hij te Orléans promoveerde in de rechten. Hij verbleef enige tijd in Den Haag als advocaat, maar verhuisde in 1610 naar Amsterdam, waar hij zich als ambteloos burger aan de dichtkunst wijdde. Pas in 1630 trad hij er opnieuw als advocaat op. Intussen was hij goed bevriend geraakt met Hooft en Vondel, van wie hij verzen vertaalde. Op Vondel oefende de katholiek Plempius zowel literair als levensbeschouwelijk een grote invloed uit.

II. Geschriften

Plemp was een bedreven dichter, die uiteenlopende genres beoefende. In 1616 publiceerde hij het stededicht Amsterodamum monogrammon. Datzelfde jaar gaf hij Quisquiliae uit,een bundel elegieën (met o.m.‘brieven’gericht aan vrienden,verzen over zijn huwelijk en de dood van één van zijn kinderen) gevolgd door bruiloftsliederen.Verder stelde hij een reeks Tabellae of ‘Bildgedichte’ samen en gaf hij vijftig, deels moraliserende, deels satirische emblemen in het licht, die hij aan Hooft opdroeg.Tevoren had hij de Latijnse bijschriften voor diens Emblemata amatoria geleverd. In 1618 publiceerde Plemp het levensverhaal van de ‘martelaar’Cornelius Musius (1500-1572).Aan het werk,dat is opgesteld in berijmde trocheïsche drieregelige strofen, werden nog een tiental religieuze gedichten toegevoegd. Daarna gaf Plemp nog drie dichtbundels uit: elegieën met gelegenheidswerk gericht aan vrienden (Crepuscula), moraliserende disticha in de trant van Ps.-Cato (Verinus), en een bundel Poematia die naast eerder verschenen werk talloze nieuwe gedichten bevatte. Het enig betuigde exemplaar van deze bundel is verloren gegaan.

Plemp mengde zich actief in het debat over de spelling van de Nederlandse taal; hij zette zijn opvattingen terzake uiteen in Speldwerk (1632), waarvan hij tevens een Latijnse bewerking in het licht gaf.

III.Werken

Poëzie:

» Amsterodamum Monogrammon,Amsterdam 1616 » Quisquiliae seu elegiarum liber unus,Amsterdam 1616 » Emblemata quinquaginta,Amsterdam 1616 » Tabellae,Amsterdam 1616 » Al deze dichtwerken werden ongewijzigd heropgenomen in Poematia,Amsterdam 1617

» Musius sive rhythmi, cum poematiis,Amsterdam 1618 » Verinus sive disticha parallela.Accedunt crepuscula seu elegiarum liber alter,Amsterdam 1622; uitgegeven samen met de hoger vermelde dichtwerken, met toevoeging van een blad versus inserendi. » Poematia, partim iterum, partim recens edita, Antwerpen 1631; hierin o.m. Amsterodamum, grondig herwerkt tot Libri duo de patria; Emblemata (zonder picturae) en sterk uitgebreide Tabellae. » Uitgegeven en onuitgegeven gedichten in een autograaf handschrift dat bewaard wordt in de Universiteitsbibliotheek Amsterdam (deel 1, 1624-1628; deel 2, 1638).

Grammatica: » Orthographia Belgica, in qua etiam obiter de Latina et Graeca,Amsterdam 1637

IV. Literatuur

Sweertius 1628, 186; Andreas 1643, 149-150; Foppens 1739, 201; Hofman Peerlkamp 1838, 256­257; BHAPB 1972, 1988; J.C. Arens, ‘Twee epigrammen van C.G. Plemp op J.B. Stalpart van der Wiele’, Spiegel der Letteren, 4 (1960), 293-294; J. Becker,‘Amphion en Hercules in Amsterdam:Vondels bijschrift op Diedrick Sweelinck’, Spiegel der Letteren, 33 (1991), 49-68; K. Porteman,‘Cornelis Plemp “Sells”His “Emblemata”to Pieter Cornelisz Hooft’,in A.Adams (ed.),Emblems in Glasgow.A Collection of Essays Drawing on the Stirling Maxwell Collection in Glasgow University Library, Glasgow 1992, pp. 99­

112.

[Toon Van Houdt]

Citeerinstructie:

Toon Van Houdt,‘Cornelius Giselbertus Plemp’in:Jan Bloemendal en Chris Heesakkers,eds., Bio­bibliografie van Nederlandse Humanisten. Digitale uitgave DWC/Huygens Instituut KNAW (Den Haag 2009). www.dwc.huygensinstituut.nl

Perizonius, Jacob (1651-1715)

I. Biografie

Jacob Perizonius werd op 26 oktober 1651 te Appingedam geboren als zoon van Anton Perizonius en Bauduina Wildriks. In 1655 verhuisde het gezin naar Hamm, waar Perizonius senior tot hoogleraar theologie en Hebreeuws aan het nieuwe gymnasium illustre was benoemd. In 1661 aanvaardde deze een benoeming aan het Athenaeum in Deventer, waar Perizonius junior in augustus 1666 als student werd ingeschreven.Klassiek onderricht kreeg deze van Hogers en diens opvolger Cuper.Van 1671-72 studeerde hij in Utrecht bij Graevius, van 1674-75 in Leiden bij Rijcke en Kock. Hij keerde in 1675 terug naar Deventer, waar hij tevergeefs op een professoraat hoopte. Zijn sollicitaties elders waren evenmin succesvol. Uiteindelijk nam hij in 1681 genoegen met een conrectoraat aan de Latijnse school van Delft, dat hij na drie maanden opgaf in verband met zijn benoeming in Franeker, waar hij geschiedenis en welsprekendheid zou doceren. Op 19 januari 1682 hield hij zijn inaugurale rede. Zijn colleges hadden een groei van het studentenaantal tot gevolg. Door zijn grote werklust was hij buitengewoon belezen. Twee jaar later kreeg hij ook de historia sacra als leeropdracht toegewezen. Over de betekenis van het woord praetorium bij Paulus (Phil.1, 13) ontstond een heftig conflict met zijn vroegere pleitbezorger Huber, dat daarna op het terrein van de politieke ideeën werd voortgezet en in maart 1694 tot voor de rechtbank werd uitgevochten. Inmiddels had Perizonius een benoeming in Leiden aanvaard met dezelfde leeropdracht als Gronovius: Grieks, geschiedenis en welsprekendheid. Met hem had Perizonius een moeizame verstandhouding na een heftig conflict over de interpretatie van de dood van Judas. Zijn inaugurele rede vond op 7 juli 1693 plaats. Ook in Leiden duurde zijn werklust onverminderd voort. Hij bleef ongehuwd en was diep gelovig. Zijn arrogantie maakte dat hij moeilijk met anderen omging. Hoe twistziek hij was, bleek opnieuw uit een vete met Francius, waar ook anderen bij betrokken raakten. Met Küster en Clericus voerde hij eveneens een pennenstrijd. Talent had hij vooral als redenaar. Als zodanig trad hij bij belangrijke politieke gebeurtenissen regelmatig op. Als dichter is hij minder van belang. Zeer betrokken was hij bij de politiek van zijn tijd; hij onderhield contacten met raadpensionaris Anthonie Heinsius en wantrouwde de Franse politiek.

Roem vergaarde hij met zijn historische colleges.Als historicus is hij belangrijker dan als filoloog. In zijn commentaren heeft hij een voorkeur voor het corrigeren van onjuiste feiten; taalgebruik en zuivere tekstkritiek zijn voor hem van minder belang. Hij voltooide slechts een editie (Aelianus). De jaren na 1700 vormen zijn meest productieve jaren. In 1701 werd zijn leeropdracht uitgebreid met de vaderlandse geschiedenis en zijn tractement van 1800 naar 2000 gulden verhoogd. Zijn tweede inaugurale rede wijdde hij aan het historisch pyrrhonisme. Hij is geen systeembouwer, maar stelt zich kritisch op tegenover alle kennis die voorhanden is. Centraal in zijn historische visie staat het recht doen aan elke tijd, waarbij hij voor de gulden middenweg kiest tegen de traditionalisten aan de ene en de modernisten aan de andere kant. Daarnaast is hij een vooruitgangsoptimist. Naast de oudheid toont hij een grote belangstelling voor de moderne geschiedenis. Groot waren zijn kennis van en belangstelling voor de hulpwetenschappen. Hij is een van de laatste geleerden die een groot scala aan vakgebieden beheersten. In 1708 was hij rector magnificus. Zijn meest geliefde leerling was zijn neef Rungius, de meest begaafde was Hemsterhuis. Na een ziekte van enkele maanden overleed hij op 6 april 1715, nadat hij kort tevoren een minutieus testament had laten opstellen. Hij legateerde de universiteit naast een groot deel van zijn bibliotheek een bedrag van f 20.000 met de rente waarvan een student zich aan de klassieke talen kon wijden.

II. Geschriften

In Deventer publiceerde Perizonius Dissertationum trias (1679). Zijn Franeker inaugurale rede droeg de titel De Ciceronis eruditione et industria. Met de in 1685 verschenen Animadversiones historicae was zijn reputatie als geleerde voorgoed gevestigd. Het werk laat zien hoe veelomvattend zijn kennis op dat moment was. In Leiden inaugureerde hij in 1693 met De usu graecae romanaeque linguae, de tweede inaugurele rede droeg als titel De fide historiarum contra Pyrrhonismum (1702). In 1701 verscheen zijn tekstkritische uitgave van Aelianus. Zijn Origenes babylonicae et aegyptiacae (1711) vormen zijn belangrijkste geschrift. Ook op het gebied van de moderne geschiedenis publiceerde hij. Zijn Commentarii rerum gestarum (1710) vormen een leerboek over de eerste helft van de zestiende eeuw. Daarnaast bereidde hij een herziene uitgave voor van Tursellinus’ Epitome historiae universalis, die om onbekende redenen niet doorging.

Hij hield een redevoering bij het overlijden van Mary Stuart, Laudatio funebris Mariae II Angliae (16 maart 1695). Bij de vrede van Rijswijk voerde hij op 8 november 1697 het woord (Oratio de pace nuper facta). Zijn Oratio seu cohortatio ad faciendam pacem had hij een half jaar eerder laten uitspreken. Beide oraties had hij aan Heinsius opgedragen. Naar aanleiding van de eerste successen in de Spaanse successieoorlog hield hij op 18 december 1702 de rede De primis novi belli victoriis.Naar aanleiding van de gebeurtenissen in 1708 sprak hij op 12 februari 1709 over Aether Britannis et Batavis militans.

III.Werken

Zie Th.J. Meijer, Kritiek als herwaardering: het levenswerk van Jacob Perizonius (1651-1715), Leiden 1971,

p. 215-224.

IV. Literatuur

Zie Meijer, o.c.,p.224-237; Icones Leidenses: de portretverzameling van de Rijksuniversiteit te Leiden, Leiden 1973, nr. 115-116; Ronald T. Ridley, The historical observations of Jacob Perizonius, in: Atti dell’ Academia Nazionale dei Lincei, Memorie, Classe di scienze morali, storiche e filologiche, Ser. 8, 32 (1991), 188-294; S. Stegeman, Patronage en dienstverlening: het netwerk van Theodorus Janssonius van Almeloveen (1657-1712) in de republiek der letteren,Nijmegen 1997,spec.76-77,109-110;Willem Otterspeer, De vestiging van de macht: de Leidse universiteit 1673-1775 (Groepsportret met dame II), Amsterdam 2002, passim.

[J.C. Bedaux]

Citeerinstructie:

J.C. Bedaux, ‘Jacob Perizonius’ in: Jan Bloemendal en Chris Heesakkers, eds., Bio-bibliografie van Nederlandse Humanisten. Digitale uitgave DWC/Huygens Instituut KNAW (Den Haag 2009). www. dwc.huygensinstituut.nl