Gnapheus, Giulielmus (1493c.-1568)

30 maart 2010

I. Biografie

Gnapheus, Guilielmus, ook Willem Voldersgracht, Fullonius en Willem van Haghen (Den Haag 1493c. -Norden 1568) studeerde artes te Keulen (immatriculatie 26.5.1511; baccalaureus nov. 1512). Van ca 1522-1528 was hij, met onderbrekingen, schoolrector te Den Haag. In 1523 en 1525 werd hij op verdenking van ketterij gearresteerd. In 1525 waren zijn medegevangenen o.a. Joannes Sartorius en Jan de Bakker (Pistorius). In 1528 ontvluchtte hij zijn geboortestad; van 1531-1541 verbleef hij te Elbing (Elblag), waar hij in het huwelijk trad en sedert 1535 schoolrector was. In 1541 werd hij raadsheer van hertog Albrecht te Koningsbergen (Kaliningrad). In 1544-1547 fungeerde hij als rector van het Paedagogium en lector extraordinarius aan de Universiteit.Te Koningsbergen werd hij vooral bestreden door de strenge lutheraan Fredericus Staphylus.Gnapheus moest opnieuw het veld ruimen. Te Emden trad hij als secretaris in dienst van Gravin Anna, die hem de opvoeding van haar zonen opdroeg.Voorts was hij o.a. betrokken bij de stichting van een school te Norden en nam hij deel aan diplomatieke missies.Van 1560-1568 was hij rentmeester te Norden.

II. Geschriften

Gnapheus’ Latijnse werken omvatten: schooldrama’s en andere voor het onderwijs bedoelde geschriften; strikt religieus werk als de Vita Pistorii en de Antilogia (een te Koningsbergen opgesteld verweerschrift);een Lof van de Stad Emden.Gnapheus verwierf zich Europese vermaardheid met zijn Acolastus (1529), een aan Joannes Sartorius opgedragen schooldrama over de verloren zoon. Het werd tientallen malen herdrukt; in 1555 publiceerde Gnapheus een gecorrigeerde editie. Gnapheus’ keuze voor de reformatie blijkt vooral uit zijn ca 1525 geschreven, maar niet voor 1531 gedrukte Troost ende spiegel der siecken, later omgewerkt tot Tobias ende Lazarus (1557).

III.Werken

Schooldrama’s en geschriften i.v.m. onderwijs: Religieuze geschriften:

» Acolastus. De filio prodigo comoedia ,Antw. 1529, NK 3102 (talrijke herdr.). Moderne edd.: Acolastus. Latijnse tekst met Ned. vert., ed. P. Minderaa, Zwolle 1956; Acolastus. A Latin Play of the Sixteenth Century, ed.W.E.D.Atkinson, London 1964 (met Eng. vert.). » Paraenesis gratulatoria in bonarum literarum et ludi literarii apud Elbingenses instituti commendationem , Danzig 1539. » Triumphus eloquentiae in bonarum literarum et doctae facundiae commendationem carmine redditus , Danzig 1541. » Prima Aelbingensis scholae foetura. Silva carminum … scholasticae iuventutis apud Elbingenseis tumultuarie congesta et variis rerum argumentis cum prophanis tum sacris conciliata, Danzig 1541. » Morosophos. De vera et personata sapientia comoedia non minus festiva quam pia … Accesserunt et quaedam alia poemata in laudem illustrissimi principis Alberti, Marchionis Brandenburgensis, lusa, Danzig 1541.

» Hypocrisis. De Hypocrisis falsa religione, ficta disciplina et supplicio, deque Psyches calamitate et restituta illi per veram poenitentiam salute tragicomoedia, Basel 1544. » Aembdanae civitatis Carmen panaegyricum ex tempore lusum per Guilielmum Fullonium Gnapheum … juniorum comitum frisiae orientalis nuper moderatorem, Emden 1557.

» Johannis Pistorii a Worden ob evangelicae doctrinae assertionem apud Hollandos primo omnium exusti vita … Accesserunt eiusdem Pistorii congressus disputatorii cum inquisitoribus haereticae pravitatis habiti, potissimum vero super coniugio sacerdotali et hominum decretis. Addita est oratio apologetica pro captivo Wordenate de indicto sacerdotibus coelibatu, Straatsburg 1546. Gedeeltel. herdr. in CD IV, 406-452. Nederlandse vert.:

» Een suuerlicke ende seer schoone disputacie welcke gheschiet is in den Haghe in Hollant, tussen die kettermeesters ende eenen christelijcken priester ghenaemt Jan van Woorden, door NK 1009 gedateerd tussen 1525 en 1529,maar volgens Valkema Blouw [Antw.] ca 1552-54;voor 16e-eeuwse herdr. zie TB 5774-5777. Herdr. in CD IV, 453-495.

» (…) Adversus temerariam ne dicam impiam excommunicationis censuram … a quibusdam Academiae Regiomontanae apud Prutenos nuper institutae professoribus et concionatoribus ex mera invidia et malignandi libidine in ipsum latam, extemporalis quaedam antilogia, s.l. 1550.

» Een troost ende spiegel der siecken ende derghenen die in lijden zijn … , [Antw.] 1531, NK 1010. herdr.

o.a. Kampen, ca 1555,TB 4970. Herdr. in BRN I, 151-249. Latere bewerking van Troost:

» Tobias ende Lazarus mit grooter nersticheydt ghecorrigeert,verbetert,ende in drie Dialogos of t’samen sprekinghe onderscheydelicken ghedeelt, alle krancken, bedroefden ende eenvoldighe menschen seer profijtelick ende troostelick om te lesen, Emden 1557,TB 4906, [Rees] 1577,TB 4907.

Hij vertaalde:

» Hen. Bullinger, Somma des christelichen religions … , [Emden] 1562 (geen ex. bekend,TB 4645); [Steenwijk] 1567 (TB 887); voorts herdr. in 1581, 1608.

Hss.:

» Brieven en documenten in Niedersächsisches Staatsarchiv Aurich; Göttingen (archiefstukken Königsberg); Poznan;Wolfenbüttel.

IV. Literatuur

» BHAPB 1972, 1988 » BLGNP 4(1998) met lit.

[J.Trapman]

N.B. afkortingen

BRN= S. Cramer en F. Pijper, eds., Bibliotheca Reformatoria Neerlandica. Geschriften uit den tijd der Hervorming in de Nederlanden, 10 dln,‘s-Gravenhage 1903-1914. CD= P. Frédéricq, ed., Corpus Documentorum inquisitionis haereticae pravitatis Neerlandicae, 5 dln, Gent

’s-Gravenhage 1889-1902. TB= Typographia Batava 1541-1600, ed. P.Valkema Blouw, m.m.v.A.C. Schuytvlot, 2 dln, Nieuwkoop 1998.

Citeerinstructie:

J.Trapman,‘Giulielmus Gnapheus’in:Jan Bloemendal en Chris Heesakkers,eds., Bio-bibliografie van Nederlandse Humanisten. Digitale uitgave DWC/Huygens Instituut KNAW (Den Haag 2009). www. dwc.huygensinstituut.nl